نهج‌البلاغه

نهج‌البلاغه،نام کتابی است به زبان عربی که مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و اندرزهای (حکمت‌ها)ی علی ابن ابی‌طالب، امام اول شیعیان و چهارمین خلیفه مسلمانان است.گردآورندهٔ نهج‌البلاغه شریف رضی است. نهج‌البلاغه عنوانی است که شریف رضی برای منتخبی از خطبه‌ها و مواعظ، نامه‌ها و عهدنامه‌ها، و کلمات کوتاه و قصار علی بن ابی‌طالب برگزیده‌است. نثر این کتاب از جمله شیواترین متون عربی محسوب می‌شود.در این نوشتار ترجمه فارسی آن قرار داده شده است.

ویکی‌پدیا مقاله‌ای دربارهٔ

نهج‌البلاغه
دارد.

در ویکی‌نبشته موجود است:

نهج‌البلاغه

گفتاورد

از خطبه ها

خطبه بیست و هفتم(جهاد)

« جهاد ، درى است از درهاى بهشت كه خدا به روى گزيده دوستان خود گشوده است ، و جامه تقوى است ، كه بر تن آنان پوشيده است.»
« امّا هيچ يك از شما خود را براى جهاد آماده نساخت و از خوارمايگى ، هر كس كار را به گردن ديگرى انداخت ، تا آنكه از هر سو بر شما تاخت آوردند و شهرها را يكى پس از ديگرى از دستتان برون كردند . اكنون سربازان اين مرد غامدى به انبار درآمده و حسّان پسر حسّان بكرى را كشته و مرزبانان را از جايگاههاى خويش رانده‏اند . شنيده‏ام مهاجم به خانه‏هاى مسلمانان ، و كسانى كه در پناه اسلام اند در آمده ، گردنبند و دستبند و گوشواره و خلخال از گردن و دست و پاى زنان به در مى‏كرده است ، حالى كه آن ستمديدگان برابر آن متجاوزان ، جز زارى و رحمت خواستن سلاحى نداشته‏اند . سپس غارتگران ، پشتواره‏ها از مال مسلمانان بسته ، نه كشته‏اى بر جاى نهاده و نه خسته ، به شهر خود بازگشته‏اند . اگر از اين پس مرد مسلمانى از غم چنين حادثه بميرد ، چه جاى ملامت است ، كه در ديده من شايسته چنين كرامت است . »
« شگفتا به خدا كه هماهنگى اين مردم در باطل خويش ، و پراكندگى شما در حقّ خود ، دل را مى‏ميراند ، و اندوه را تازه مى‏گرداند . زشت باديد و از اندوه برون نياييد كه آماج تير بلاييد ، بر شما غارت مى‏برند و ننگى نداريد . با شما پيكار مى‏كنند و به جنگى دست نمى‏گشاييد . خدا را نافرمانى مى‏كنند و خشنودى مى‏نماييد.»
«اگر در تابستان شما را بخوانم ، گوييد هوا سخت گرم است ، مهلتى ده تا گرما كمتر شود . اگر در زمستان فرمان دهم ، گوييد سخت سرد است ، فرصتى ده تا سرما از بلاد ما به در شود . شما كه از گرما و سرما چنين مى‏گريزيد ، با شمشير آخته كجا مى‏ستيزيد ؟.»
« هنوز بيست سال نداشتم كه پا در معركه گذاشتم ، و اكنون ساليان عمرم از شصت فزون است .»
« آن را كه فرمان نبرند سررشته كار از برون است .»

از نامه‌ها

از نامه ۳۱: پسرم! خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت بین خود و دیگران بگیر! پس آنچه را که برای خود دوست می‌داری برای دیگران دوست دار، و آنچه را که برای خود نمی‌پسندی بر دیگران نیز مپسند ستم مکن! همانگونه که دوست نداری به تو ستم شود. نیکی کن، همان‌طور که دوست داری نسبت به تو نیکی کنند، برای خویشتن چیزی را زشت بدان که همان را برای دیگری قبیح می‌شماری، به همان چیز برای مردم راضی باش که برای خود می‌پسندی آنچه نمیدانی مگو، اگر چه آنچه میدانی بسیار اندک است! و آنچه را که دوست نداری به تو بگویند به دیگران نیز مگو.

سخنان قصار

در فتنه ها چونان شتر دو ساله باش، نه پشتى دارد که سوارى دهد و نه پستانى تا او را بدوشند.

آن که جان را با طمع ورزى بپوشاند خود را پست کرده، و آن که راز سختى هاى خود را آشکار سازد خود را خوار کرده، و آن که زبان را بر خود حاکم کند خود را بى ارزش کرده است.

بُخل ننگ و ترس نقصان است. و تهیدستى مرد زیرک را در برهان کند مى سازد و انسان تهیدست در شهر خویش نیز بیگانه است.

ناتوانى، آفت و شکیبایى، شجاعت و زُهد، ثروت و پرهیزکارى، سپرِ نگه دارنده است: و چه همنشین خوبى است راضى بودن و خرسندى.

دانش، میراثى گرانبها، و آداب، زیورهاى همیشه تازه، و اندیشه، آیینه اى شفاف است.

سینه خردمند صندوق راز اوست و خوشرویى وسیله دوست یابى، و شکیبایى، گورستان پوشاننده عیب هاست. و یا فرمود: پرسش کردن وسیله پوشاندن عیب هاست، و انسان از خود راضى، دشمنان او فراوانند.

صدقه دادن دارویى ثمر بخش است، و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روى آنان جلوه گر است.

از ویژگى هاى انسان در شگفتى مانید، که: با پاره اى «پى» مى نگرد، و با «گوشت» سخن مى گوید. و با «استخوان» مى شنود، و از «شکافى» نَفس مى کشد!!

چون دنیا به کسى روى آورد، نیکى هاى دیگران را به او عاریت دهد، و چون از او روى برگرداند خوبى هاى او را نیز بربایند.

با مردم آن گونه معاشرت کنید، که اگر مْردید بر شما اشک ریزند، و اگر زنده ماندید، با اشتیاق سوى شما آیند.

اگر بر دشمنت دست یافتى، بخشیدن او را شکرانه پیروزى قرار ده.

ناتوان ترین مردم کسى است که در دوست یابى ناتوان است، و از او ناتوان تر آن که دوستان خود را از دست بدهد.

چون نشانه هاى نعمت پروردگار آشکار شد، با ناسپاسى نعمت ها را از خود دور نسازید.

کسى را که نزدیکانش واگذارند، بیگانه او را پذیرا مى گردد.

هر فریب خورده اى را نمى شود سرزنش کرد. (به هنگام حرکت امام [علیه السلام] جهت سرکوب شورشیان بصره، سعد و قّاص و محمد بن مسلمه، و اسامه بن زید و عبدالله بن عمر آماده حرکت نشدند. امام پرسید چرا آماده جهاد نمى شوید ؟ گفتند: از اینکه مسلمانى را بکشیم ناراحتیم، امام فرمود: بر بیعت من وفا دارید؟ گفتند: آری، امام فرمود به خانه هاى تان بروید. آن گاه حکمت 15 را زمزمه کرد. )

کارها چنان در سیطره تقدیر است که چاره اندیشى به مرگ مى انجامد.

(از امام پرسیدند که محمد امین رسول خدا فرمود: موها را رنگ کنید و خود را شبیه یهود نسازید یعنى چه؟ فرمود: ) پیامبر این سخن را در روزگارى فرمود که پیروان اسلام اندک بودند، اما امروز که اسلام گسترش یافته، و نظام اسلامى استوار شده، هر کس آن چه را دوست دارد انجام دهد.

(درباره آنان که از جنگ کناره گرفتند) حق را خوار کرده، باطل را نیز یارى نکردند. (حارث ابن حوط هم مخالف جنگ جُمُل بود و به امام گفت من هم مانند سعد وقّاص و عبدالله عمر شرکت نمى کنم. )

آن کس که در پى آرزوى خویش تازد، مرگ او را از پاى در آورد.

از لغزش جوانمردان در گذیرید، زیرا جوانمردى نمى لغزد جز آن که دست خدا او را بلند مرتبه مى سازد.

و ترس با نا امیدى، و شرم با محرومیت همراه است، و فرصت ها چون ابرها مى گذرند، پس فرصت هاى نیک را غنیمت شمارید.

ما را حقّى است اگر به ما داده شود، و گرنه بر پشت شتران سوار شویم و براى گرفتن آن برانیم هر چند شب رُوى به طول انجامد. (این کلمات را امام [علیه السلام] در روز شورا مطرح فرمود، که مردم داشتند با عثمان بیعت مى کردند. )

کسى که کردارش او را به جایى نرساند، افتخارات خاندانش او را به جایى نخواهد رسانید.

از کفّاره گناهان بزرگ، به فریاد مردم رسیدن، و آرام کردن مصیبت دیدگان است.

اى فرزند آدم ! زمانى که خدا را مى بینى که انواع نعمت ها را به تو مى رساند تو در حالى که معصیت کارى، بترس.

کسى که چیزى را در دل پنهان نکرد جز آن که در لغزش هاى زبان و رنگ رخسارش، آشکار خواهد گشت.

با درد خود بساز، چندان که با تو سازگار است.

برترین زهد، پنهان داشت زهد است !

هنگامى که تو زندگى را پْشت سر مى گذارى و مرگ به تو روى مى آورد، پس دیدار با مرگ چه زود خواهد بود.

هشدار ! هشدار ! به خدا سوگند، خدا چنان پرده پوشى کرده که پندارى تو را بخشیده است !

(از ایمان پرسیدند، جواب داد: )

یکم: شناخت پایه هاى ایمان: ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد. صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد. شوق، هراس، زهد و انتظار. آن کس که اشتیاق بهشت دارد، شهوت هایش کاستى گیرد، و آن کس که از آتش جهنّم مى ترسد، از حرام دورى مى گزیند، و آن کس که در دنیا زهد مى ورزد، مصیبت را ساده پندارد، و آن کس که مرگ را انتظار مى کشد در نیکى ها شتاب مى کند. یقین نیز بر چهار پایه استوار است: بینش زیرکانه، دریافت حکیمانه واقعیت ها، پند گرفتن از حوادث روزگار، و پیمودن راه درست پیشینیان. پس آن کس که هوشمندانه به واقعیت ها نگریست، حکمت را آشکارا بیند، و آن که حکمت را آشکارا دید، عبرت آموزى را شناسد، و آن که عبرت آموزى شناخت گویا چنان است که با گذشتگان مى زیسته است. و عدل نیز بر چهار پایه بر قرار است: فکرى ژرف اندیش، دانشى عمیق و به حقیقت رسیده، نیکو داورى کردن و استوار بودن در شکیبایى. پس کسى که درست اندیشد به ژرفاى دانش رسید و آن کس که به حقیقت دانش رسید، از چشمه زلال شریعت نوشید، پس کسى که شکیبا شد در کارش زیاده روى نکرده با نیکنامى در میان مردم زندگى خواهد کرد. و جهاد نیز بر چهار پایه استوار است: امر به معروف، نهى از منکر، راستگویى در هر حال، و دشمنى با فاسقان. پس هر کس به معروف امر کرد، پشتوانه نیرومند مؤمنان است، و آن کس که از زشتى ها نهى کرد، بینى منافقان را به خاک مالید، و آن کس که در میدان نبرد صادقانه پایدارى کند حقّى را که بر گردن او بوده ادا کرده است، و کسى که با فاسقان دشمنى کند و براى خدا خشم گیرد، خدا هم براى او خشم آورد، و روز قیامت او را خشنود سازد. دوم: شناخت اقسام کفر و تردید: و کفر بر چهار ستون پایدار است: کنجکاوى دروغین. ستیزه جویى و جُدُل، انحراف از حق و دشمنى کردن. پس آن کس که دنبال توهم و کنجکاوى دروغین رفت به حق نرسید. و آن کس که به ستیزه جویى و نزاع پرداخت از دیدن حق نابینا شد، و آن کس که از راه حق منحرف گردید، نیکویى را زش، و زشتى را نیکویى پنداشت و سر مست گمراهى ها گشت، و آن کس که دشمنى ورزید پیمودن راه حق بر او دشوار و کارش سخت، و نجات او از مشکلات دشوار است. و شک چهار بخش دارد: جدال در گفتار، ترسیدن، دو دل بودن، و تسلیم حوادث روزگار شدن. پس آن کس که جدال و نزاع را عادت خود قرار داد از تاریکى شُبهات بیرون نخواهد آمد و آن کس که از هر چیزى ترسید همواره در حال عقب نشینى است، و آن کس که در تردید و دودلى باشد زیر پاى شیطان کوبیده خواهد شد، و آن کس که تسلیم حوادث گردد و به تباهى دنیا و آخرت گردن نهد، و هر دو جهان را از کف خواهد داد. (سخن امام طولانى است چون در این فصل، حکمت هاى کوتاه را جمع آورى مى کنم از آوردن دنباله سخن خوددارى کردم).

نیکو کار، از کار نیک بهتر و بدکار از کار بد بدتر است.

بخشنده باش اما زیاده روى نکن، در زندگى حسابگر باش اما سخت گیر مباش.

بهترین بى نیازى، ترک آرزوهاست.

کسى در انجام کارى که مردم خوش ندارند، شتاب کند، درباره او چیزى خواهند گفت که از آن اطلاعى ندارند.

کسى که آرزوهایش طولانى است کردارش نیز ناپسند است.

(در سر راه صفّین دهقانان شهر انبار (شهر انبار یکى از شهرهاى شام قدیم، در شصت کیلومترى بغداد قرار داشت که در سال دوازدهم هجرى به دست مسلمانان افتاد) تا امام را دیدند پیاده شده و پیشاپیش آن حضرت مى دویدند فرمود چرا چنین مى کنید؟ گفتند عادتى است که پادشاهان خود را احترام مى کردیم، فرمود) به خدا سوگند که امیران شما از این کار سودى نبردند، و شما در دنیا با آن خود را به زحمت مى افکنید، و در آخرت دچار رنج و زحمت مى گردید، وچه زیانبار است رنجى که عذاب در پى آن باشد، و چه سودمند است آسایشى که با آن، امان از آتش جهنم باشد.
به فرزندش امام حسن [علیه السلام] فرمود: پسرم ! چهار چیز از من یادگیر (در خوبى ها)، و چهار چیز به خاطر بسپار (هشدارها)، که تا به آن ها عمل مى کنى زیان نبینی:

الف: خوبى ها یکم: همانا ارزشمند ترین بى نیازى عقل است. دوم: و بزرگ ترین فقر بى خردى است. سوم: ترسناک ترین تنهایى خود پسندى است. چهارم: گرامى ترین ارزش خانوادگى، اخلاق نیکوست. ب: هشدار ها یکم: پسرم ! از دوستى با احمق بپرهیز، چرا که مى خواهد به تو نفعى رساند اما دچار زیانت مى کند. دوم: از دوستى با بخیل بپرهیز، زیرا آنچه را که سخت به آن نیاز دارى از تو دریغ مى دارد. سوم: و از دوستى با بدکار بپرهیز، که با اندک بهایى تو را مى فروشد. چهارم: و از دوستى با دروغگو بپرهیز که به سراب ماند: دور را به تو نزدیک، و نزدیک را دور مى نمایاند.

زبان عاقل در پْشت قلب اوست، و قلب احمق در پْشت زبانش قرار دارد. (بقول سعدی: اول اندیشه وانگهى گفتار) این سخنان ارزشمند و شگفتى آور است، که عاقل زبانش را بدون مشورت و فکر و سنجش رها نمى سازد. اما احمق هر *قلب احمق در دهان او، و زبان عاقل در قلب او قرار دارد.

به یکى از یارانش که بیمار بود فرمود: خدا آنچه را که از آن شکایت دارى (بیمارى) موجب کاستن گناهانت قرار داد، در بیمارى پاداشى نیست اما گناهان را از بین مى برد، آن ها را چونان برگ پاییزى مى ریزد و همانا پاداش در گفتار به زبان، و کردار با دست ها و قدم هاست، و خداى سبحان به خاطر نیت راست، و درون پاک، هرکس از بندگانش را که بخواهم وارد بهشت خواهد کرد.

مى گویم: (راست گفت امام على [علیه السلام] " درود خدا بر او باد " که بیمارى پاداشى ندارد، بیمارى از چیزهائى است که استحقاق عُوُض دارد، و عوض در برابر رفتار خداوند بزرگ است نسبت به بنده خود، در نا ملایمات زندگى و بیمارى ها و همانند آن ها، اما اجر و پاداش در برابر کارى است که بنده انجام مى دهد. پس بین این دو تفاوت است که امام [علیه السلام] آن را با علم نافذ و رأى رساى خود، بیان فرمود.

در یاد یکى از یاران، "خباب بن أرت" فرمود: خدا خباب بن أرت را رحمت کند، با رغبت مسلمان شد و از روى فرمانبردارى هجرت کرد، و با قناعت زندگى گذراند، و از خدا راضى بود، و مجاهد زندگى کرد. (خباّب پسر أرُت، از مسلمانان صدر اسلام است که در مکه آسیب فراوان دید تا آنجا که مشرکین پْشت او را داغ کردند، در جنگ صفین در رکاب امیر المؤمنین[علیه السلام] بود و در سال 37 هجرى در کوفه در گذشت. )

خوشا به حال کسى که به یاد معاد باشد، براى حسابرسى قیامت کار کند، با قناعت زندگى کند، و از خدا راضى باشد.

اگر با شمشیرم بر بینى مؤمن بزنم که دشمن من شود، با من دشمنى نخواهد کرد، و اگر تمام دنیا را به منافق ببخشم تا مرا دوست بدارد، دوست من نخواهد شد و این بدان جهت است که قضاى الهى جارى شد، و بر زبان پیامبر اُمّى (ص) گذشت که فرمود: " اى على ! مؤمن تو را دشمن نگیرد، و منافق تو را دوست نخواهد داشت. "

دورد خدا بر او، فرمود: گناهى که تو را پشیمان کند بهتر از کار نیکى است که تو را به خود پسندى وا دارد.

فرمود: ارزش مرد به اندازه همت اوست، و راستگویى او به میزان جوانمردى اش، و شجاعت او به قدر ننگى است که احساس مى کند، و پاکدامنى او به اندازه غیرت اوست.

پیروزى در دور اندیشى، و دور اندیشى در به کار گیرى صحیح اندیشه، و اندیشه صحیح به راز دارى است.

از یورش بزرگوار به هنگام گرسنگى، و تهاجم انسان پُست به هنگام سیرى، بپرهیز.

دل هاى مردم گریزان است، به کسى روى آورند که خوشرویى کند.

عیب تو تا آن گاه که روزگار با تو هماهنگ باشد، پنهان است.

سزاوار ترین مردم به عفو کردن، تواناترینشان به هنگام کیفر دادن است.

سخاوت آن است که تو آغاز کنى، زیرا آنچه با درخواست داده مى شود یا از روى شرم و یا از بیم شنیدن سخن نا پسند است.

هیچ ثروتى چون عقل، و هیچ فقرى چون نادانى نیست. هیچ ارثى چون ادب، و هیچ پشتیبانى چون مشورت نیست.

شکیبایى دو گونه است: شکیبایى بر آنچه خوش نمى دارى و شکیبایى در آنچه دوست مى داری.

ثروتمندى در غربت، چون در وطن بودن و تهیدستى در وطن، غربت است.

قناعت، ثروتى است پایان نا پذیر. (این سخن از رسول خدا (ص) نیز نقل شده است)

ثروت، ریشه شهوت هاست.

آن که تو را هشدار داد، چون کسى است که مژده داد.

زبانِ تربیت نشده، درنده اى است که اگر رهایش کنى مى گزد.

نیش زن شیرین است.

چون تو را ستودند، بهتر از آنان ستایش کن، و چون به تو احسان کردند، بیشتر از آن ببخش، به هر حال پاداشِ بیشتر از آنِ آغاز کننده است.

شفاعت کننده چونان بال و پُر در خواست کننده کننده است.

اهل دنیا سوارانى در خواب مانده اند که آنان را مى رانند.

از دست دادن دوستان غربت است.

از دست دادن حاجت بهتر از درخواست کردن از نا اهل است.

از بخشش اندک شرم مدار که محروم کردن، از آن کمتر است.

عفّت ورزیدن زینت فقر، و شکر گزارى زینت بى نیازى است.

اگر به آن چه که مى خواستى نرسیدى، از آنچه هستى نگران مباش.

نادان را یا تُندرو و یا کند رو مى بینی.

چون عقل کامل گردد، سخن اندک شود.

دنیا بدن ها را فرسوده و آرزوها را تازه مى کند، مرگ را نزدیک و خواسته ها را دور و دراز مى سازد، کسى که به آن دست یافت خسته مى شود، و آن که به دنیا نرسید رنج مى برد.

کسى که خود را رهبر مردم قرار داد، باید پیش از آن که به تعلیم دیگران پردازد، خود را بسازد، و پیش از آن که به گفتار تربیت کند، با کردار تعلیم دهد، زیرا آن کس که خود را تعلیم دهد و ادب کند سزاوار تر به تعظیم است از آن که دیگرى را تعلیم دهد و ادب بیاموزد.

انسان با نَفَسى که مى کشد، قدمى به سوى مرگ مى رود.

هر چیز که شمردنى است پایان مى پذیرد، و هر چه را که انتظار مى کشیدى، خواهد رسید.

حوادث اگر همانند یکدیگر بودند، آخرین را با آغازین مقایسه و ارزیابى مى کنند. (سالى که نکوست از بهارش پیداست)

(ضرار بن ضمره ضبایى از یاران امام به شام رفت بر معاویه وارد شد. معاویه از او خواست از حالات امام بگوید، گفت على [علیه السلام] را در حالى دیدم که شب، پرده هاى خود را افکنده بود، و او در محراب ایستاده، محاسن را به دست گرفته، چون مار گزیده، به خود مى پیچید، و محزون مى گریست و مى گفت: ) اى دنیا!!! اى دنیاى حرام! از من دور شو، آیا براى من خود نمایى مى کنى ؟ یا شیفته من شده اى تا روزى در دل من جاى گیرى ؟ هرگز مباد! غیر مرا بفریب، که مرا در تو هیچ نیازى نیست، تو را سه طلاقه کرده ام، تا بازگشتى نباشد، دوران زندگانى تو کوتاه، ارزش تو اندک و آرزوى تو پُست است. آه از توشه اندک، و درازى راه، و دورى منزل، و عظمت روز قیامت !

و در جواب مرد شامى (شام منطقه قدیمی در دمشق) فرمود: (مرد شامى پرسید آیا رفتن ما به شام، به قضا و قدر الهى است ؟ امام با کلمات طولانى پاسخ او را داد، که برخى از آن را برگزیدیم. )

واى بر او ! شاید قضاء لازم، و قَدُر حُتمى را گمان کرده اى ؟ اگر چنین بود، پاداش و کیفر، بشارت و تهدید الهى، بیهوده بود ! خداوند سبحان ! بندگان خود را فرمان داد در حالى که اختیار دارند، و نهى فرمود تا بترسند، احکام آسانى را واجب کرد، و چیز دشوارى را تکلیف نفرمود، و پاداش اعمال اندک را فراوان قرار داد با نافرمانى بندگان مغلوب نخواهد شد، و با اکراه و اجبار اطاعت نمى شود، و پیامبران را به شوخى نفرستاد، و فرو فرستادن کتُب آسمانى براى بندگان بیهوده نبود. و آسمان و زمین و آنچه را در میانشان است بى هدف نیافرید.

حکمت را هر کجا که باشد، فراگیر، گاهى حکمت در سینه منافق است بى تابى کند تا بیرون آمده و با همدمانش در سینه مؤمن آرام گیرد.

حکمت، گمشده مؤمن است، حکمت را فراگیر هر چند از منافقان باشد.

ارزش هر کس به مقدار دانایى و تخصّص اوست.

(این از کلماتى است که قیمتى براى آن تصور نمى شود، و هیچ حکمتى هم سنگ آن نبوده و هیچ سخنى والایى آن را ندارد. جاحظ: یکى از دانشمندان اهل سنت مى گوید: اگر نداشتیم جز همین رهنمود، امت اسلامى را شافى و کافى و بى نیاز کننده بود. "البیان و التبیین ج 1 ص 83 ")

شما را به پنج چیز سفارش مى کنم که اگر براى آن ها شتران را پر شتاب برانید و رنج سفر را تحمل کنید سزاوار است: کسى از شما جز به پروردگار خود امیدوار نباشد، و جز از گناه خود نترسد، و اگر از یکى سؤال کردند و نمى داند، شرم نکند و بگوید نمى دانم، و کسى در آموختن آنچه نمى داند شرم نکند و بر شما باد به شکیبایى که شکیبایى، ایمان را چون سر است بر بدن و ایمان بدون شکیبایى چونان بدن بى سر، ارزشى ندارد.

(به شخصى که در ستایش امام افراط کرد، و آنچه در دل داشت نگفت)

فرمود: من کمتر از آنم که بر زبان آوردى، و برتر از آنم که در دل داری.

باقیماندگان شمشیر و جنگ، شماره شان با دوام تر، و فرزندانشان بیشتر است.

کسى که از گفتن "نمى دانم" روى گردان است، به هلاکت و نابودى مى رسد.

اندیشه پیر در نزد من از تلاش جوان خوشایندتر است.

(و نقل شده که تجربه پیران از آمادگى رزمى جوانان برتر است )

در شگفتم از کسى که مى تواند استغفار کند و نا امید است.

(امام باقر [علیه السلام] از حضرت امیر المؤمنین [علیه السلام] نقل فرمود:

دو چیز در زمین مایه امان از عذاب خدا بود: یکى از آن دو برداشته شد، پس دیگرى را دریابید و بدان چنگ زنید، اما امانى که برداشته شد رسول خدا (ص) بود و امان باقیمانده، استغفار کردن است که خداى بزرگ به رسول خدا فرمود: " خدا آنان را عذاب نمى کند در حالى که تو در میان آنانى، و عذابشان نمى کند تا آن هنگام که استغفار مى کنند. "

کسى که میان خود و خدا را اصلاح کند، خداوند میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد، و کسى که امور آخرت را اصلاح کند، خدا امور دنیاى او را اصلاح خواهد کرد، و کسى که از درون جان واعظى دارد، خدا را بر او حافظى است.

فقیه کامل کسى است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس، و از مهربانى او نومید نکند و از عذاب ناگهانى خدا ایمن نسازد.

همانا این دل ها همانند بدن ها افسرده مى شوند، پس براى شادابى دل ها، سخنان زیباى حکمت آمیز را بجویید.

بى ارزش ترین دانش، دانشى است که بر سر زبان است، و برترین علم، علمى است که در اعضا و جوارح آشکار است.

فردى از شما نگوید ک خدایا از فتنه به تو پناه مى برم، زیرا کسى نیست که در فتنه اى نباشد، لکن آن که مى خواهد به خدا پناه بُرد، از آزمایش هاى گمراه کننده پناه ببرد؛ همانا خداى سبحان مى فرماید:

«بدانید که اموال و فرزندان شما فتنه شمایند» معنى این آیه این است که خدا انسان ها را با اموال و فرزندانشان مى آزماید، تا آن کس که از روزى خود نا خشنود، و آن که خرسند است، شناخته شوند، گرچه خداوند به احوالاتشان از خودشان آگاه تر است، تا کردارى که استحقاق پاداش یا کیفر دارد آشکار نماید چه آن که بعضى مردم فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمى پسندند و بعضى دیگر فراوانى اموال را دوست دارند و از کاهش سرمایه نگرانند.

(از امام پرسیدند "خیر" چیست ؟ فرمود: )

خوبى آن نیست که مال و فرزندت بسیار شود، بلکه خیر آن است که دانش تو فراوان و بردبارى تو بزرگ و گران مقدار باشد و در پرستش پروردگار در میان مردم سرفراز باشى، پس اگر کار نیکى انجام دهى شکر خدا به جاى آورى، و اگر بد کردى از خدا آمرزش خواهى. در دنیا جز براى دو کس خیر نیست: یکى گناهکارى که با توبه جبران کند، و دیگر نیکوکارى که در کارهاى نیکو شتاب ورزد.

هیچ کارى با تقوا اندک نیست، و چگونه اندک است آنچه که پذیرفته شود؟

نزدیک ترین مردم به پیامبران، دانا ترین آنان است، به آنچه که آورده اند.

سپس این آیه را تلاوت فرمود: " همانا نزدیک ترین مردم به ابراهیم آنانند که پیرو او گردیدند، و مؤمنانى که به این پیامبر خاتم پیوستند (سپس فرمود) دوست محمد (ص) کسى است که خدا را اطاعت کند هر چند پیوند خویشاوندى او دور باشد، و دشمن محمد (ص) کسى است که خدا را نافرمانى کند، هر چند خویشاوند نزدیک او باشد.

(صداى مردى از حروراء (حروراء، دهکده اى است نزدیک کوفه که گروه منحرف خوارج آنجا را براى پیکار با امام [علیه السلام] انتخاب کرده بودند و آن شخص و غروه ابن ادنه بود که در جنگ نهروان کشته شد. ) را شنید که نماز شب مى خواند و قرآن تلاوت مى کرد)

فرمود: خوابیدن همراه با یقین، برتر از نمازگزاردن با شک و تردید است.

چون روایتى را شنیدید، آن را بفهمید عمل کنید، نه فقط بشنوید و نقل کنید، زیرا راویان علم فراوان و عمل کنندگان آن اندکند.

(شنید که شخصى گفت: انا لله و انا الیه راجعون)

این سخن ما که مى گوییم، ما همه از آنِ خداییم، اقرارى است به بندگى و اینکه مى گوییم " بازگشت ما به سوى اوست " اعترافى است به نابودى خویش.

(آنگاه که گروهى او را ستایش کردند فرمود): بار خدایا تو مرا از خودم بهتر مى شناسى، و من خود را بیشتر از آنان مى شناسم، خدایا مرا از آنچه اینان مى پندارند، نیکوتر قرار ده، و آنچه را نمى دانند بیامرز.

بر آوردن نیازهاى مردم پایدار مگر به سه چیز، کوچک شمردن آن تا خود بزرگ نماید، پنهان داشتن آن تا خود آشکار شود، و شتاب در بر آوردن آن، تا گوارا باشد.

روزگارى بر مردم خواهد آمد که محترم نشمارند جز سخن چین را، و خوششان نیاید جز از بدکار هرزه، و ناتوان نگردد جز عادل.

در آن روزگار کمک به نیازمندان خسارت، و پیوند با خویشاوندى منّت گذارى، و عبادت نوعى برترى طلبى بر مردم محسوب مى شود در آن روز حکومت با مشورت زنان، و فرماندهى خردسالان و تدبیر خواجگان اداره مى گردد.

(پیراهن وصله دارى بر اندام امام بود شخصى پرسید چرا پیراهن وصله دار مى پوشى؟)

فرمود: دل با آن فروتن، و نفس رام مى شود و مؤمنان از آن سرمشق مى گیرند. دنیاى (حرام) و آخرت، دو دشمن متفاوت، و دو راه جداى از یکدیگرند، پس کسى که دنیا پرست باشد و به آن عشق ورزد، به آخرت کینه ورزد و با آن دشمنى خواهد کرد. و آن دو همانند شرق و غرب و انسانى هستند که بین این دو راه مى رود، هرگاه به یکى نزدیک شود از دیگر دور مى گردد، و آن دو همواره به یکدیگر زیان رسانند.

" وصف زاهدان "

از توف بکالى، نقل شده که در یکى از شب ها، امام على [علیه السلام] را دیدم براى عبادت از بستر بر خاسته، نگاهى به ستارگان افکند، و به من فرمود: خوابى یا بیدار ؟ گفتم بیدارم. فرمود: اى نوف ! خوشا به حال آنان که از دنیاى حرام چشم پوشیدند، و دل به آخرت بستند ! آنان مردمى هستند که زمین را تخت، خاک را بستر، آب را عطر، (آب را عطر قرار دادن، تعبيرى است كه در سخنان حضرت عيسى [عليه السلام] نيز آمده است كه فرمود: عطر خوشبوى من آب، و ناخورشم گرسنگى است. " النصوف الاسلامى نوشتة زكى مبارك") و قرآن را پوشش زیرین، و دعا را لباس روئین خود قرار دادند، و با روش عیساى مسیح با دنیا بر خورد کنند. اى نوف ! همانا داوود پیامبر (که درود خدا بر او باد) در چنین ساعتى از شب بر مى خاست و مى گفت: " این ساعتى است که دعاى هر بنده اى به اجابت مى رسدد جز باجگیران، جاسوسان، شبگردان و نیروهاى انتظامى حکومت ستمگر، و نوازنده طنبور و طبل ".

همانا خدا واجباتى را بر شما لازم شمرده، آن ها را تباه نکنید و حدودى براى شما معین فرموده، اما از آن ها تجاوز نکنید و از چیزهایى نهى فرمود، حرکت آن را نگاه دارید و نسبت به چیزهایى سکوت فرمود نه از روى فراموشى. پس خود را درباره آنها به رنج و زحمت دچار نسازید.

مردم براى اصلاح دنیا چیزى از دین را ترک نمى گویند، جز آن که خدا آنان را به چیزى زیانبارتر از آن دچار خواهد ساخت.

چه بسا دانشمندى که جهلش او را از پاى در آرد و دانش او همراهش باشد اما سودى به حال او نداشته باشد.

به رگ هاى درونى انسان پاره گوشتى آویخته که شگرف ترین اعضاى درونى اوست، و آن قلب است، که چیزهایى از حکمت، و چیزهایى متفاوت با آن، در او وجود دارد.

پس اگر در دل امیدى پدید آید، طمع آن را خوار گرداند، و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد، و اگر نومیدى بر آن چیره شود، تأسف خوردن آن را از پاى در آورد، اگر خشمناک شود کینه توزى آن فزونى یابد و آرام نگیرد، اگر به خشنودى دست یابد، خویشتن دارى را از یاد برد، و اگر ترس آن را فراگیرد پرهیز کردن آن را مشغول سازد. و ارگ به گشایشى برسد، دچار غفلت زدگى شود، و اگر مالى به دست آورد، بى نیازى آن را به سرکشى کشاند، و اگر مصیبت ناگوارى به آن رسد، بى صبرى رسوایش کند، و اگر به تهیدستى مبتلا گردد، بلاها او را مشغول سازد، و اگر گرسنگى بى تابش کند، ناتوانى آن را از پاى در آورد، و اگر زیادى سیر شود، سیرى آن را زیان رساند، پس هر گونه کندروى براى آن زیانبار، و هرگونه تُندروى براى آن فساد آفرین است.

ما تکیه گاه میانه ایم، عقب ماندگان به ما مى رسند، و تندروان غلو کننده به سوى ما باز مى گردند.

فرمان خدا را بر پا ندارد، جز آن کس که در اجراى حق مدارا نکند. و به روش اهل باطل عمل نکند و پیرو فرمان طمع نگردد.

(پس از بازگشت از جنگ صفّین، یکى از یاران دوست داشتنى امام، سهل بن حْنیف از دنیا رفت.)

فرمود: اگر کوهى مرا دوست بدارد، در هم فرو مى ریزد. ( یعنى مصیبت ها به سرعت به سراغ او آید، که این سرنوشت در انتظار پرهیزکاران و برگزیدگان خداست، همانند آن در حکمت 112 آمده است).

هر کس ما آهل بیت پیامبر (ص) را دوست بدارد، پس باید فقر را چونان لباس رویین بپذیرد. (یعنى آماده انواع محرومیت ها باشد).

سرمایه اى از عقل سودمندتر نیست، و هیچ تنهایى ترسناک تر از خودبینى، و عقلى چون دوراندیشى، و هیچ بزرگوارى چون تقوى، و همنشینى چون اخلاقى خوش، و میراثى چون ادب، و رهبرى چون توفیق الهى، و تجارتى چون عمل صالح، و سودى چون پاداش الهى، و هیچ پارسایى چون پرهیز از شُبهات، و زُهدى همچون بى اعتنایى به دنیاى حرام، و دانشى چون اندیشیدن، و عبادتى چون انجام واجبات، و ایمانى چون حیاء و صبر. و خویشاوندى چون فروتنى، و شرافتى چون دانش، و عزّتى چون بردبارى، و پشتیبانى مطمئن تر از مشورت کردن نیست.

هرگاه نیکوکارى بر روزگار و مردم آن غالب آید، اگر کسى دیگرى گمان بد برد، در حالى که از او عمل زشتى آشکار نشده ستمکار است، و اگر بدى بر زمانه و مردم آن غالب شود و کسى به دیگرى خوش گمان باشد، خود را فریب داد.

(شخصى از امام پرسید حال شما چگونه است؟ فرمود)

چگونه خواهد بود حال کسى که در بقاى خود ناپایدار، و در سلامتى بیمار است، و در آنجا که آسایش دارد مرگ او فرا مى رسد!

چه بسا کسى که با نعمت هایى که به او رسیده، به دام افتد، و با پرده پوشى بر گناه، فریب خورد، و با ستایش شدن، آزمایش گردد؛ و خدا هیچ کس را به چیزى همانند مهلت دادن، نیازموده.

دو تن به خاطر من به هلاکت رسیدند: دوست افراط کننده، و دشمن دشنام دهنده.

از دست دادن فرصت ها، اندوهبار است.

دنیاى حرام چون مار سمى است، پوست آن نرم ولى سم کشنده در درون دارد، نادان فریب خورده به آن مى گراید، و هوشمند عاقل از آن دورى گزیند.

(از امام درباره قریش پرسیدند فرمود) اما بنى مخزوم، گُل خوشبوى قریشند، که شنیدن سخن مردانشان، و ازدواج با زنانشان را دوست داریم؛ اما بنى عبد شمس (28) بد اندیش تر و بخیل تر مى باشند، و اما ما (بنى هاشم) آنچه در دست داریم بخشنده تر، و براى جانبازى در راه دین سخاوتمندتریم. آن ها شمارشان بیشتر اما فریبکارتر و زشت روى ترند و ما گویاتر و خیرخواه تر و خوش روى تریم.( بنى عبد شمس، همان امويان هستند، كه عبد شمس پسر عموى هاشم بن عبدالمطلب بود)

چقدر فاصله بین دو عمل دور است: عملى که لذتش مى رود و کیفر آن مى ماند، و عملى که رنج آن مى گذرد و پاداش آن ماندگار است!

(در پى جنازه اى مى رفت و شنید که مردى مى خندد.)

فرمود: گویى مرگ بر غیر ما نوشته شده، و حق بر غیر ما واجب گردید، و گویا این مردگان مسافرانى هستند که به زودى باز مى گردند، در حالى که بدن هایشان را به گورها مى سپاریم، و میراثشان را مى خوریم. گویا ما پس از مرگ آنان جاودانه ایم !!! آیا چنین است، که اندرز هر پند دهنده اى از زن و مرد را فراموش مى کنیم و در حالى که نشانه تیرهاى بلا و آفات قرار گرفته ایم؟

خوشا به حال آن کس که خود را کوچک مى شمارد، و کسب و کار او پاکیزه است، و جانش پاک، و اخلاقش نیکوست، مازاد بر مصرف زندگى را در راه خدا بخشش مى کند، و زبان را از زیاده گویى باز مى دارد و آزار او به مردم نمى رسد و سنّت پیامبر (ص) او را کفایت کرده، بدعتى در دین خدا نمى گذارد. ( برخى حکمت 123 و 122 را از پیامبر (ص) نقل کرده اند.)

غیرت زن، کفر آور، و غیرت مرد نشانه ایمان اوست.

اسلام را چنان مى شناسانم که پیش از من کسى آنگونه معرفى نکرده باشد. اسلام همان تسلیم در برابر خدا و تسلیم همان یقین داشتن و یقین اعتقاد راستى، و باور راستین همان اقرار درست و اقرار درست انجام مسئولیت ها، و انجام مسؤولیت ها همان عمل کردن به احکام دین است.

در شگفتم از بخیل: به سوى فقرى مى شتابد که از آن مى گریزد، و سرمایه اى را از دست مى دهد که براى آن تلاش مى کند در دنیا چون تهیدستان زندگى مى کند، اما در آخرت چون سرمایه داران محاکمه مى شود. و در شگفتم از متکبرى که دیروز نقطه اى بر ارزش، و فردا مردارى گندیده خواهد بود؛ و در شگفتم از آن کس که آفرینش پدیده ها را مى نگرد و در وجود خدا تردید دارد! و در شگفتم از آن کس که مردگان را مى بیند و مرگ را از یاد برده است، و در شگفتم از آن کس که پیدایش دوباره را انکار مى کند در حالى که پیدایش آغازین را مى نگرد و در شگفتم از آن کس که خانه نابودشدنى، را آباد مى کند اما جایگاه همیشگى را از یاد برده است.

آن کس که در عمل کوتاهى کند، دچار اندوه گردد، و آن را که از مال و جانش بهره اى در راه خدا نباشد خدا را به او نیاز نیست.

در آغاز سرما خود را بپوشانید، و در پایانش آن را در یابید، زیرا با بدن ها همان مى کند که با برگ درختان خواهد کرد: آغازش مى سوزاند، و پایانش مى رویاند.

بزرگى پروردگار در جانت، پدیده ها را در چشمت کوچک مى نمایاند.

( امام [علیه السلام] وقتى از جنگ صفین برگشت و به قبرستان پشت دروازه کوفه رسید رو به مردگان کرد. ) فرمود:

اى ساکنان خانه هاى وحشت زا، و محله هاى خالى و گورهاى تاریک، اى خفتگان در خاک، اى غریبان، اى تنها شدگان، اى وحشت زدگان، شما پیش از ما رفتید و ما در پى شما روانیم، و به شما خواهیم رسید. اما خانه هایتان! دیگران در آن سکونت گزیدند؛ و اما زنانتان! با دیگران ازدواج کردند؛ و اما اموال شما! در میان دیگران تقسیم شد! این خبرى است که ما داریم، حال شما چه خبر دارید؟ ( سپس به اصحاب خود رو کرد و فرمود: ) بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، شما را خبر مى دادند که، بهتین توشه، تقوا است.

(شنید مردى دنیا را نکوهش مى کند.)

فرمود: (یکم: توبیخ نکوهش کننده دنیا) اى نکوهش کننده دنیا، که به غرور دنیا مغرورى و با باطل هاى ان فریب خوردی! خود فریفته دنیایى و آن را نکوهش مى کنى ؟ آیا تو در دنیا جرمى مرتکب شده اى ؟ یا دنیا به تو جرم کرده است؟ کى دنیا تو را سرگردان کرد؟ و در چه زمانى تو را فریب داد ؟ آیا با گورهاى پدرانت که پوسیده اند؟ (تو را فریب داد) یا آرامگاه مادرانت که در زیر خاک آرمیده اند؟ آیا با دو دست خویش بیماران را درمان کرده ای؟ و آنان را پرستارى کرده در بسترشان خوابانده اى؟ در خواست شفاى آنان را کدره و از طبیبان داروى آن را ها تقاضا کرده اى؟ د ران صبحگاهان که داروى تو به حال آنان سودى نداشت، و گریه تو فایده نکرد، و ترس تو آنان را سودى نرساند، و آنچه مى خواستى به دست نیاوردى، و با نیروى خود نتوانستى مرگ را از آنان دور کنى. دنیا براى تو حال آنان را مثال زد، و با گورهایشان، گور خودت را به رْخ تو کشید. (دوم: خوبیها و زیبائیهاى دنیا) همانا دنیا سراى راستى براى راست گویان، و خانه تندرستى براى دنیا شناسان، و خانه بى نیازى براى توشه گیران، و خانه پند، براى پند آموزان است. دنیا سجده گاه دوستان خدا، نماز گاه فرشتگان الهى، فرودگاه وحى خدا، و جایگاه تجارت دوستان خداست، که در آن رحمت خدا را به دست آوردند. و بهشت را سود بردند. چه کسى دنیا را نکوهش مى کند؟ و حال آن که دنیا جدا شدنشرا اعلام داشته و فریاد زد که ماندگار نیست، و از نابودى خود و اهلش خبر داده است ؟ با بلاى خود بلاها را نمونه آورد، و با شادمانى خود آنان را به شادمانى رساند. در آغاز شب به سلامت گذشت، اما در صبحگاهان با مصیبتى جانکاه بازگشت، تا مشتاق کند، و تهدید نماید، و بترساند، و هشدار دهد. پس مردمى در بامداد با پشیمانى، دنیا را نکوهش کنند، و مردمى دیگر در روز قیامت آن را مى ستایند، دنیا حقائق را به یادشان آورد، یادآور آن شدند، از رویدادها برایشان حکایت کرد، او را تصدیق کردند و اندرزشان داد، پند پذیرفتند.

خدا را فرشته ایست که هر روز بانگ مى زند: بزایید براى مردن، و فراهم آورید نابود شدن، و بسازید براى ویران گشتن.

دنیا گذرگاه عبور است، نه جاى ماندن؛ و مردم در آن دو دسته اند: یکى آن که خود را فروخت و به تباهى کشاند، و دیگرى آن که خود را خرید و آزاد کرد.

دوست، دوست نیست مگر آن که حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتارى، آن هنگام که حضور ندارد، و پس از مرگ.

کسى را که چهار چیز دادند، از چهار چیز محروم نباشد: با دعا از اجابت کردن، با توبه از پذیرفته شدن، با استغفار از آمرزش گناه، با شکرگزارى از فزونى نعمت ها.

سید رضى مى گوید: (و این حقیقت مورد تصدیق کتاب الهى است که در مورد دعا گفته است: «مرا بخوانید تا خواسته هاى شما را بپردازم». (قرآن کریم، سوره مؤمن، آیه 60) در مورد استغفار گفته است: «هر آن که به بدى دست یابد یا بر خود ستم روا دارد و آز پس به درگاه خدا استغفار کند، خداى را آمرزش گر و مهربان یابد». (قرآن کریم سوره نساء، آیه110) در مورد سپاس فرموده است: «بى شک اگر سپاس گزارید، نعمت مى افزایم». (قرآن کریم، سوره ابراهیم، آیه7) و در مورد توبه فرموده است: «تنها توبه را خداوند از کسانى مى پذیرد که از سر نادانى به کار زشتى دست مى یابند و تا دیر نشده است باز مى گردند، تنها چنین کسانند که خداوند در موردشان تجدید نظر مى کند، که خدا دانا و حکیم است». (قرآن کریم، سوره نساء، آیه17)

نماز موجب نزدیکى هر پارسایى به خداست، و حج جهاد هر ناتوان است. هر چیزى زکاتى دارد، و زکات تن، روزه و جهاد زن، نیکو شوهر دارى است.

آن که پاداش الهى را باور دارد، در بخشش سخاوتمند است.

آن که پاداش الهى را باور دارد، در بخشش سخاوتمند است.

کمک الهى به اندازه نیاز فرود مى آید.

آن که میانه روى کند تهیدست نخواهد شد.

اندک بودن تعداد زن و فرزند یکى از دو آسایش است.

دوستى کردن نیمى از خردمندى است.

اندوه خوردن، نیمى از پیرى است.

صبر با اندازه مصیبت فرود آید، و آن که در مصیبت بى تاب بر رانش زند، اجرش نابود مى گردد.

بسا روزه دارى که بهره اى جز گرسنگى و تشنگى از روزه دارى خود ندارد، و بسا شب زنده دارى که از شب زنده دارى چیزى جز رنج و بى خوابى به دست نیاورد! خوشا خواب زیرکان، و افطارشان!

ایمان خود را با صدقه دادن، و اموالتان را با زکات دادن نگاهدارید، و امواج بلا را با دعا از خود برانید.

(کمیل بن زیاد مى گوید: امام دست مرا گرفت و به سوى قبرستان کوفه برد، آنگاه آه پْر دردى کشید و فرمود)

اى کمیل بن زیاد ! این قلب ها بسان ظرفهایى هستند، که بهترین آن ها، فراگیرترین آن هاست، پس آنچه را مى گویم نگاهدار: (یکم: اقسام مردم، مردم شناسى) مردم سه دسته اند، دانشمند الهى، و آموزنده اى بر راه رستگارى، و پشه هاى دست خوش باد و طوفان و همیشه سرگردان، که به دنبال هر سر و صدایى مى روند. و با وزش هر بادى حرکت مى کنند؛ نه از روشنایى دانش نور گرفتند، و نه به پناهگاه استوارى پناه گرفتند. (دوم: ارزش هاى والاى دانش) اى کمیل: دانش بهتر از مال است. زیرا علم، نگهبان تو است، ولى تو باید از مال خویش نگهدارى کنی؛ مال با بخشیدن کم مى شود اما علم با بخشش فزونى گیرد؛ و مقام و شخصیتى که با مال به دست آمده با نابودى مال، نابود مى گردد. اى کمیل بن زیاد! شناخت علم راستین ( علم الهى آیینى است که با آن پاداش داده مى شود و انسان در دوران زندگى با آن خدا را اطاعت مى کند، و پس از مرگ، نام نیکو به یادگار گذارد. دانش. فرمانروا؛ و مال، فرمانبر است. (سوم: ارزش دانشمندان) اى کمیل!ثروت اندوزانِ بى تقوا، مرده اى به ظاهر زنده اند، اما دانشمندان تا دنیا بر قرار است زنده اند، بدن هایشان گرچه در زمین پنهان اما یاد آنان در دل ها همیشه زنده است. (چهارم: اقسام دانش پژوهان) بدان که در اینجا (اشاره به سینه مبارک کرد) دانش فراوانى انباشته است، اى کاش کسانى را مى یافتم که مى توانستند آن را بیاموزند ؟ آرى تیزهوشانى مى یابم اما مورد اعتماد نمى باشند. دین را وسیله دنیا قرار داده، و با نعمت هاى خدا بر بندگان، و با برهان هاى الهى بر دوستان خدا فخر مى فروشند. یا گروهى که تسلیم حاملان حق مى باشند اما ژرف انیشی لازم را در شناخت حقیقت ندارند، که با اولین شبهه اى، شک و تردید در دلشان ریشه مى زند؛ پس نه آنها، و نه اینها، سزاوار آموختن دانش هاى فراوان من نمى باشند. یا فرد دیگرى که سخت در پى لذت بوده، و اختیار خود را به شهوت داده است، یا آن که در ثروت اندوزى حرص مى ورزد، هیچ کدام از آنان نمى توانند از دین پاسدارى کنند، و بیشتر به چهارپایان چرنده شباهت دارند، و چنین است که دانش با مرگ دارندگان دانش مى میرد. (پنجم: ویژگى هاى رهبران الهی) آرى ! خداوندا! زمین هیچ گاه از حجت الهى خالى نیست، که براى خدا با برهان روشن قیام کند، یا آشکار و شناخته شده، یا بیمناک و پنهان، تا حجت خدا باطل نشود، و نشانه هایش از میان نرود. تعدادشان چقدر؟ و در کجا هستند؟ به خدا سوگند ! که تعدادشان اندک ولى نزد خدا بزرگ مقدارند، که خدا به وسیله آنان حجت ها و نشان هاى خود را نگاه مى دارد، تا به کسانى که همانندشان هستند بسپارد، و در دل هاى آن بکارد، آنان که دانش، نور حقیقت بینى را بر قلبشان تابیده، و روح یقین را در یافته اند، که آنچه را خوشگذران ها دشوار مى شمارند، آسان گرفتند، و آن چه که ناآگاهان از آن هراس داشتند أنس گرفتند. در دنیا با بدن هایى زندگى مى کنند، که ارواحشان به جهان بالا پیوند خورده است، آنان جانشینان خدا در زمین، و دعوت کنندگان مردم به دین خدایند. آه، آه، چه سخت اشتیاق دیدارشان را دارم! کمیل! هرگاه خواستى بازگرد.

انسان زیر زبان خود پنهان است.

نابود شد کسى که ارزش خود را ندانست.

(مردى از امام درخواست اندرز کرد.)

از کسانى مباش که بدون عمل صالح به آخرت امیدوار است، و توبه را با آرزوهاى دراز به تأخیر مى اندازد، در دنیا چونان زاهدان سخن مى گوید، اما در رفتار همانند دنیا پرستان است، اگر نعمت ها به او برسد سیر نمى شود، و در محرومیت قناعت ندارد، از آنچه به او رسید شکرگزار نیست و از آنچه مانده، زیاده طلب است. دیگران را پرهیز مى دهد اما خود پروا ندارد، به فرمانبردارى امر مى کند اما خود فرمان نمى برد، نیکوکاران را دوست دارد، اما رفتارشان را ندارد، گناهکاران را دشمن دارد اما خود یکى از گناهکاران است، و با گناهان فراوان مرگ را دوست نمى دارد، اما در آنچه که مرگ را ناخوشایند ساخت پافشارى دارد، اگر بیمار شود پشیمان مى شود، و اگر مصیبتى به او رسد به زارى خدا را مى خواند؛ اگر به گشایش، دست یافت مغرورانه از خدا روى بر مى گرداند، نفس به نیروى گُمان ناروا بر او چیرگى دارد، و او با قدرت یقین بر نفس چیره نمى گردد. براى دیگران که گناهى کمتر از او دارند نگران، و بیش ار [چه که عمل کرده امیدوار است. اگر بى نیاز گردد مست و مغرور شود، و اگر تهى دست گردد، مأیوس و سْست شود، چون کار کند در آن کوتاهى ورزد، و چون چیزى خواهد زیاده روى نماید، چون در برابر شهوت قرار گیردگناه را برگزیده، توبه را به تأخیر اندازد، و چون رنجى به او رسد از راه ملت اسلام دورى گزیند، عبرت آموزى را طرح مى کند اما خود عبرت نمى گیرد، در پند دادن مبالغه مى کند اما خود پند پذیر نمى باشد. سخن بسیار مى گوید، اما کردار خوب او اندک است ! براى دنیاى زودگذر تلاش و رقابت دارد اما براى آخرت جاویدان آسان مى گذرد؛ سود را زیان و زیان را سود مى پندارد، از مرگ هراسناک است اما فرصت را از دست مى دهد، گناه دیگران را بزرگ مى شمارد، اما گناهان بزرگ خود را کوچک مى پندارد، طاعت خود را ریاکارانه بر خورد مى کند، خوشگذرانى با سرمایه داران را بیشتر از یاد خدا با مستمندان دوست دارد، به نفع خود بر زیان دیگران حکم مى کند اما هرگز به نفع دیگران بر زیان خود حکم نخواهد کرد.

هر کس را پایانى است؛ تلخ یا شیرین.

آنچه روى مى آورد، باز مى گردد؛ وچیزى که بازگردد، گویى هرگز نبوده است!

انسان شکیبا، پیروزى را از دست نمى دهد، هر چند زمان آن طولانى شود.

آن کس که از کار مردمى خشنود باشد، چونان کسى است که همراه آنان بوده و هر کس که به باطلى روى آورد، دو گناه بر عهده او باشد: گناه کردار باطل، و گناه خشنودى به کار باطل.

عهد و پیمان ها را پاس دارید به خصوص با وفاداران.

خداى را اطاعت کنید که در نشناختن پروردگار عذرى ندارید.

اگر چشم بینا داشته باشید، حقیقت را نشانتان داده اند، اگر هدایت مى طلبید شما را هدایت کرده اند، اگر گوش شنوا دارید، حق را به گوشتان خواندند.

برادرت را با احسانى که در حق او مى کنى سرزنش کن، و شر او را با بخشش بازگردان.

کسى که خود را در جایگاه تهمت قرار داد، نباید جز خود را نکوهش کند!.

هر کس قدرت به دست آورد، زورگویى دارد.

هر کس خود رأى شد به هلاکت رسید، و هر کس با دیگران مشورت کرد، در عقل هاى آنان شریک شد.

آن کس که راز خود را پنهان دارد، اختیار آن در دست اوست.

فقر مرگ بزرگ است!

رعایت حق کسى که او حقش را محترم نمى شمارد نوعى بردگى است.

هیچ اطاعتى از مخلوق، در نافرمانى پروردگار نیست!.

مرد را سرزنش نکنند که چرا حقّش را با تأخیر مى گیرد، بلکه سرزنش در آنجاست که آنچه حقش نیست بگیرد.

خود پسندى مانع فزونى است.

آخرت نزدیک، و زمانِ ماندن در دنیا اندک است.

صبحگاهان براى آن که دو چشم بینا دارد روشن است.

ترک گناه آسان تر از در خواست توبه است.

بسا لقمه اى گلوگیر که لقمه هاى فراوانى را محروم مى کند.

مردم دشمن چیزهایى هستند که نمى دانند.

آن کس که از افکار و آراء گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد.

آن کس که دندان خشم را در راه خدا برهم فشارد، بر کشتن باطل گرایان، توانمند گردد.

هنگامى که از چیزى مى ترسى، خود را در آن بیفکن، زیرا گاهى ترسیدن از چیزی، از خود آن سخت تر است.

بردبارى و تحمل سختى ها، ابزار ریاست است.

بدکار را با پاداش دادن به نیکوکر آزار بده!

بدى را از سینه دیگران، با کندن آن از سینه خود، ریشه کن نما!.

لجاجت تدبیر را سْست مى کند.

طمع ورزى، بردگی همیشگى است.

حاصل کوتاهى، پشیمانى؛ و حاصل دوراندیشی، سلامت است.

آنجا که باید سخنِ درست گفت، در خاموشى خیرى نیست، چنانکه در سخن ناآگاهانه نیز خیرى نخواهد بود.

دو دعوت به اختلاف نرسد جز اینکه یکى باطل باشد!

از روزى که حق براى من نمایان شد، هرگز دچار تردید نشدم!

هرگز دروغ نگفتم و به من دروغ نگفتند، و هرگز گمراه نشدم، به کسى به وسیله من گمراه نشده است.

آغاز کننده ستم، در قیامت، انگشت به دندان مى گزد.

کوچ کردن نزدیک است! (اشاره به روز جزا و قیامت)

هر کس که با حق در آویزد نابود مى گردد.

کسى را که شکیبایى نجات ندهد، بى تابى او را هلاک گرداند.

شگفتا! آیا معیار خلافت، صحابى بودن و خویشاوندى ملاک نیست؟ (از امام، شعرى در همین مسئله نقل شد که به ابابکر فرمود) اگر ادعا مى کنى با شوراى مسلمین به خلافت رسیدی، چه شورایى بود که رأى دهندگان حضور نداشتند ؟ و اگر خویشاوندى را حجت مى آورى، دیگران از تو به پیامبر نزدیک تر و سزاوار ترند.

همانا انسان در دنیا تخته نشان تیرهاى مرگ، و ثروتى است دستخوش تاراج مصیبت ها: با هر جرعه نوشیدنی، گلو رفتنی، و در هر لقمه اى، گلو گیر شدنى است، و بنده نعمتى به دست نیاورد جز آن که نعمتى از دست بدهد، و روزى به عمرش افزوده نمى گردد جز با کم شدن روزى دیگر! پس ما یاران مى گیم، و جان هاى ما هدف نابودى ها، پس چگونه به ماندن جاودانه امیدوار باشیم؟. در حالى که گذشت شب و روز بنایى را بالا نبرده جز آن که آن را ویران کرده و به اطراف پراکند!

اى فرزند آدم، آنچه را که بیش از نیاز خود فراهم کنى، براى دیگران اندوخته اى.

دل ها را روى آوردن و پشت کردنى است، پس دل ها را آنگاه به کار وا دارید که خواهشى دارند و روى آوردنى، زیرا اگر دل را به اجبار به کارى وا دارى کور مى گردد.

چون خشم گیرم، کى آن را فرو نشانم ؟ در آن زمان که قدرت انتقام ندارم، که به من بگویند: " اگر صبر کنى بهتر است " یا آنگاه که قدرت انتقام دارم ؟ که به من بگویند " اگر عفو کنى خوب است ".

(در سر راه، از کنار مزبله اى (آن جائی که از خانه و یا کوچه که در آن زبیل و خاکروبه و خاشاک ریزند.) عبور مى کرد) این همان است که بخیلان به آن بخل مى ورزند! و در روایت دیگرى نقل شد که این چیزى است که دیروز بر سر آن رقابت مى کردید!

مالى که نابودى آن تو را پند مى دهد، از دست نرفته است.

این دلها همانند تن ها خسته مى شوند، براى نشاط آن به سخنان تازه حکیمانه روى بیاورید.

(وقتى شنید که خوارج مى گویند حکومت فقط از آنِ خداست.)

سخن حقّى است که از آن اراده باطل دارند.

( در تعریف جمع اوباش، فرمود) آنان چون گرد هم آیند پیروز شوند، و چون پراکنده شوند شناخته نگردند (و گفته شد که امام فرمود) آنان چون گرد هم آیند زیان رسانند و جون پراکنده شوند سود دهند، (از امام پرسیدند چون اوباش گرد هم آیند زیان رسانند را دانستیم، اما چه سودى در پراکندگى آنان است، فرمود) صاحبان کسب و کار، و پیشه وران به کارهاى خود باز مى گردند، و مردم از تلاش آنان سود برند، بنّا به اسختن ساختمان، و بافنده به کارگاه بافندگى، و نانوا به نانوایى روى مى آورد.

(جنایتکارى را حضور امام آوردند که جمعى اوباش هماره او بودند) مباک مباد، چهره هاى که جز به هنگام زشتى ها دیده نمى شوند.

با هر انسان دو فرشته است که او را حفظ مى کنند، و چون تقدیر الهى فرا رسد، تنهایش مى گذارند که همانا زمان عمر انسان، سپرى گشته است.

(طلحه و زبیر خدمت امام آمدند و گفتند با تو بیعت کردیم که ما در حکومت شریک تو باشیم، فرمود)

نه هرگز! بلکه شما در نیرو بخشیدن، و یارى خواستن شرکت دارید، و دو یاورید به هنگام ناتوانى و درماندگى در سختى ها.

اى مردم! از خدایى بترسید که اگر سخنى گویید مى شنود، و اگر پنهان دارید مى داند، و براى مرگى آماده باشید که اگر از آن فرار کنید شما را مى یابد، و اگر بر جاى خود بمانید شما را مى گیرد، و اگر فراموشش کنید شما را از یاد نبرد.

ناسپاسى مردم تو را از کار نیکو باز ندارد، زیرا هستند کسانى، بى آن که از تو سودى برند تو را مى ستایند، چه بسا ستایش اندک آنان براى تو، سودمندتر از ناسپاسى ناسپاسان باشد (و خداوند نیکوکاران را دوست دارد).

هر ظرفى با ریختن چیزى در آن پر مى شود جز ظرف دانش که هر چه در آن جاى دهى، وسعتش بیشتر مى شود.

نخستین پاداش بردبار از بردبارى اش آن که مردم در برابر نادان، پشتیبان او خواهند بود.

اگر بردبار نیستی، خود را به بردبارى بنماى، زیرا اندک است که خود را همانند مردمى کند و از جمله آنان به حساب نیاید.

کسى که از خود حساب کشد، سودى مى برد، و آن که از خود غفلت کند زیان مى بیند، و کسى که از خدا بترسد ایمن باشد، و کسى که عبرت آموزد اگاهى یابد، و آن که آگاهى یابد مى فهمد، و آن که بفهمد دانش آموخته است!.

دنیا پس از سرکشی، به ما روى مى کند، چونان شتر ماده بدخو که به بچه خود مهربان گردد. (سپس این آیه را خواند)

«و اراده کردیم که بر مستضعفین زمین، منّت گذارده آنان را امامان و وارثان حکومت ها گردانیم».

از خدا بترسید، ترسیدن انسان وارسته اى که دامن به کمر زده و خود را آماده کرده، و در بهره بردن از فرصت ها کوشیده، و هراسان در اطاعت خدا تلاش کرده، و در دنیاى زودگذر، و پایان زندگى و عاقبت کار، به درستى اندیشیده است!.

بخشندگى، نگاهدارنده آبروست، و شکیبایى با مصیبت هاى شب و روز و آن کس که با رأى خود احساس بى نیازى کند به کام خطرها افتد، شکیبایى با مصیبت هاى شب و روز پیکار کند، و بى تابی، زمان را در نابودى انسان یارى دهد، و برترین بى نیازى ترک آروزهاست، و چه بسا عقل که اسیر فرمانروایى هوس است؛ حفظ و به کار گیرى تجربه رمز پیروزى است، و دوستى نوعى خویشاوندى به دست آمده است، و به آن کس که به ستوده آمده و توان تحمل ندارد اعتماد نکن.

خود پسندى یکى از حسودان عقل است.

چشم را از سختی خوار و خاشاک و رنج ها فروبند تا همواره خشنود باشی.

کسى که درخت شخصیت او نرم و بى عیب باشد، شاخ و برگش فراوان است.

اختلاف نابود کننده اندیشه است.

کسى که به نوایى رسید تجاوز کار شد.

در دگرگونى روزگار، گوهر شخصیت مردان شناخته مى شود.

حسادت بر دوست، از آفات دوستى است.

قربانگاه اندیشه ها، زیر برق آرزوهاست.

داوری با گمان بر افراد مورد اطمینان، دور از عدالت است.

بدترین توشه براى قیامت، ستم بر بندگان است.

خود را به بى خبرى نمایاندن از بهترین کارهاى بزرگواران است.

آن کس که لباس حیاء بپوشد، کسى عیب او را نبیند.

با سکوت بسیار، وقار انسان بیشتر شود، و با انصاف بودن، دوستان را فراوان و با بخشش، قدر و منزلت انسان بالا رود، و با فروتنى، نعمت کامل شود، و با پرداخت هزینه ها، بزرگى و سرورى ثابت گردد، و روش عادلانه، مخالفان را در هم شکند، و با شکیبایى در برابر بى خرد، یاران انسان زیاد گردند.

شگفتا که حسودان از سلامتى خود غافل مانده اند!!.

(در مورد ایمان پرسیدند)

ایمان، بر شناخت با قلب، اقرار با زبان عمل با اعظاء و جوارح استوار است.

کسى که از دنیا اندوهناک مى باشد، از قضاء الهى خشمناک است، و آن کس که از مصیبت وارد شده شِکوه کند از خدا شکایت کرده، و کسى که نزد توانگرى رفته و به خاطر سرمایه اش برابر او فروتنى کند، دو سوم دین خود را از دست داده است، و آن کس که قرآن بخواند و وارد آتش جهنم شود حتماً از کسانى است که آیات الهى را بازیچه قرار داده است، و آن کس که قلب او با دنیا پرستى پیوند خورد، همواره جانش گرفتار سه مشکل است، اندوهى رها نشدنى، و آرزوئى نایافتنی.

آدمى را قناعت براى دولتمندى، و خوش خلقى براى فراوانى نعمت ها کافى است. ( از امام سؤال شد تفسیر آیه، فَلْنُحْیینه حیاه طیبه چیست؟ فرمود آن زندگى با قناعت است.)

با آن کس که روزى به او روى آورده شراکت کنید که او توانگرى را سزاوار تر، و روى آمدن روزگار خویش را شایسته تر است.

(در تفسیر آیه 90 سوره نحل «خدا به عدل و احسان فرمان مى دهد» فرمود) عدل، همان انصاف، و احسان، همان بخشش است.

آن کس که با دست کوتاه ببخشد، از دستى بلند پاداش گیرد.

مى گویم: (معنى سخن این است که آنچه انسان از اموال خود در راه خیر و نیکى انفاق مى کند، هر چند کم باشد، خداوند پاداش او را بسیار مى دهد، و منظور از «دو دست» در اینجا دو نعمت است که امام [علیه السلام] بین نعمت پروردگار، و نعمت از ناحیه انسان، را با کوتاهى و بلندى فرق گذاشته است که نعمت و بخشش از ناحیه بنده را کوتاه، و از ناحیه خداوند را بلند قرار داده است، بدان جهت که نعمت خدا همیشگى و چند برابر نعمت مخلوق است، چرا که نعمت خداوند اصل و اساس تمام نعمت ها است، بنابراین تمام نعمت ها به نعمت هاى خدا باز مى گردد، و از آن سرچشمه مى گیرد).

(به فرزندش امام حسن مجتبى علیه السلام فرمود) کسى را به پیکار دعوت نکن، اما اگر تو را دعوت به نبرد خواندند بپذیر، زیرا آغازگر پیکار تجاوزکار شکست خورده است.

برخى از نیکوترین خلق و خوى زنان، زشت ترین اخلاقى مردان است، مانند تکبر، ترس، بخل: هرگاه زنى متکبر باشد، بیگانه را به حریم خود راه نمى دهد، و اگر بخیل باشد اموال خود و شوهرش را حفظ مى کند، و چون ترسان باشد از هر چیزى که به آبروى او زیان رساند فاصله مى گیرد.

(به امام گفتند، عاقل را به ما بشناسان، پاسخ داد) خردمند آن است که هر چیزى را در جاى خود مى نهد. (گفتند پس جاهل را تعریف کن فرمود) با معرفى خردمند، جاهل را نیز شناساندم. (یعنى جاهل کسى که هر چیزى را در جاى خود نمى گذارد، بنابراین با ترک معرفى مجدد جاهل را شناساند).

به خدا سوگند ! این دنیاى شما که به انواع حرام آلوده است، در دیده من از استخوان خوکى که در دست بیمارى جذامى باشد، پست تر است!.

گروهى خدا را به امید بخشش پرستش کردند، که این پرستش بازرگانان است، و گروهى او را از روى ترس عبادت کردند که این عبادت بردگان است، و گروهى خدا را از روى سپاسگذارى پرستیندند و این پرستش آزادگان است.

زن و زندگى همه اش زحمت و دردسر است و زحمت بارتر اینکه چاره اى جز بودن با او نیست.

هر کس تن به سستى دهد، حقوق را پایمال کند، و هر کس سخن چین را پیروى کند دوستى را به نابودى کشاند.

سنگ غضبى در بناى خانه، مایه ویران شدن آن است.

(این سخن از رسول خدا نیز نقل شده است و شبیه یکدیگرند)

روزى که ستمدیده از ستمکار انتقام کشد، سخت تر از روزى است که ستمکار بر او ستم روا مى داشت.

از خدا بترس هر چند اندک؛ و میان خود و خدا پرده اى قرار ده هر چند نازک!.

هر گاه پاسخ ها همانند و زیاد شد، پاسخ درست پنهان گردد.

خدا را در هر نعمتى حقّى است، هر کس آن را بپردازد، فزونى یابد، و آن کس که نپردازد و کوتاهى کند، در خطر نابودى قرار گیرد.

هنگامى که توانایى فزونى یابد، شهوت کاستى گیرد.

از فرار نعمت ها بپرهیزید، زیرا هر گریخته اى باز نمى گردد.

بخشش بیش از خویشاوندى محبت مى آورد.

چون کسى به تو گمان نیک بْرد، خوشبینى او را تصدیق کن.

بهترین کارها آن است که با ناخشنودى در انجام آن بکوشی.

خدا را از سْست شدن اراده هاى قوى، گشوده شدن گره هاى دشوار، و درهم شکسته شدن تصمیم ها، شناختم.

تلخکامى دنیا، شیرینى آخرت، و شیرینى دنیاى حرام، تلخى آخرت است.

خدا "ایمان" را براى پاکسازى دل از شرک، و "نماز" را براى پاک بودن از کبر و خودپسندى و "زکات" را عامل فزونى روزی، و "روزه" را براى آزمودن اخلاص بندگان، و "حج" را براى نزدیکى و همبستگى مسلمانان، و "جهاد" را براى عزت اسلام، و "امر به معروف" را براى اصلاح توده هاى ناآگاه، و "نهى از منکر" را براى بازداشتن بى خردان از زشتى ها، "صله رحم" را براى فراوانى خویشاوندان، و "قصاص" را براى پاسدارى از خون ها، و اجراى "حدود" را براى تحقق عفّت، و ترک "زنا" را براى سلامت نسل آدمى، و ترک "لواط" را براى فزونى فرزندان، و "گواهى دادن" را براى به دست آوردن حقوق انکار شده، و ترک "دروغ" را براى حرمت نگهداشتن راستى، و "سلام" کردن را براى امنیت از ترس ها، و "امامت" را براى سازمان یافتن امور امت، و "فرمانبردارى از امام" را براى بزرگداشت مقام رهبری، واجب کرد.

آنگاه که خواستید ستمکارى را سوگند دهید از او بخواهید که بگوید «از جنبش و نیروى الهى بیزار است» زیرا اگر به دروغ سوگند خورد، پس از بیزارى، در کیفر او شتاب شود، اما اگر در سوگند خود بگوید «به خدایى که جز او خدایى نیست» در کیفرش شتاب نگردد، چه او خدا را به یگانگى یاد کرد.

اى فرزند آدم! خودت وصى مال خویش باش، امروز به گونه اى عمل کن که دوست دارى پس از مرگت عمل کنند.

تندخویى بى مورد نوعى دیوانگى است، زیرا که تندخو پشیمان مى شود، و اگر پشیمان نشد پس دیوانگى او پایدار است.

سلامت تن در دورى از حسادت است.

اى کمیل! خانواده ات را فرمان ده که روزها در به دست آوردن بزرگوارى، و شب ها در رفع نیاز خفتگان بکوشند. سوگند به خدایى که تمام صداها را مى شنود، هر کس دلى را شاد کند، خداوند از آن شادى لطفى براى او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالى بر او باریدن گرفته و تلخى مصیبت را بزداید چنان که شتر غریبه را از چراگاه دورسازند.

هرگاه تهیدست شدید، با صدقه دادن، با خدا تجارت کنید.

وفادارى با خیانتکاران نزد خدا نوعى خیانت، و خیانت به خیانتکاران نزد خدا وفادارى است.

بسا احسان پیاپى خدا، گناهکار را گرفتار کند و پرده پوشى خدا او را مغرور سازد، و با ستایش مردم فریب خورد و خدا هیچ کس را همانند مهلت دادن، مورد آزمایش قرار نداد.

(آن هنگام که تهاجم یاران معاویه به شهر انبار، و غارت کردن آن را شنید، تنها و پیاده به طرف پادگان نظامى کوفه "نخلیه" حرکت کرد، مردم خود را به او رسانده، گفتند اى امیر مؤمنان ما آنان را کفایت مى کنیم، فرمود)

شما از انجام کار خود درمانده اید! چگونه کار دیگرى را برایم کفایت مى کنید؟ اگر رعایاى پیش از من از ستم حاکمان مى نالیدند، امروز از رعیت خود مى نالم، گویى من پیرو، وآنان حکمرانند، یا من محکوم و آنان فرمانروایانند. وقتى سخن امام در یک سخنرانى طولانى که برخى از آن را در ضمن خطبه هاى گذشته آوردیم به اینجا رسید. (دو نفر از یاران جلو آمدند و یکى گفت: من جز خود و برادرم را در اختیار ندارم، اى امیر مؤمنان فرمان ده تا هر چه خواهى انجام دهم، امام فرمود) شما کجا و آنچه من خواهم کجا؟!

(حارث بن حوت نزد امام آمد و گفت: آیا چنین پندارى که من اصحاب جُمُل را گمراه مى دانم؟ چنین نیست، امام فرمود) اى حارث ! تو زیر پاى خود را دیدى، اما به پیرامونت نگاه نکردی، پس سرگردان شدی، تو حق را نشناختى تا بدانى که اهل حق چه کسانى مى باشند؟ و باطل را نیز نشناختى تا باطل گرایان را بدانی.

حارث گفت: من و سُعد بن مالک و عبدالله بن عمر، از جنگ کنار مى رویم، امام فرمود همانا سعد و عبدالله بن عمر، نه حق را یارى کردند، نه باطل را خوار ساختند.

همنشین پادشاه، شیرسوارى را ماند که دیگران حسرت منزلت او را دارند، ولى خود مى داند که در جاى خطرناکى قرار گرفته است.

به بازماندگان دیگران نیکى کنید، تا حرمت بازماندگان شما را نگاه دارند.

گفتار حکیمان اگر درست باشد درمان، و اگر نادرست باشد، درد جان است.

(شخصى از امام پرسید که ایمان را تعریف کن)

در پاسخ فرمودند: فردا نزد من بیا تا در جمع مردم پاسخ گویم، که اگر تو گفتارم را فراموش کنى و دیگرى آن را در خاطرش بسپارد، زیرا گفتار چونان شکار رمنده است، یکى آن را به دست آورد، و دیگرى آن را از دست مى دهد.

اى فرزند آدم ! اندوه روز نیامده را بر اِمروزت میفزا، زیرا اگر روزِ نرسیده، از عمر تو باشد خدا روزى تو را خواهد رساند.

در دوستى با دوست مدارا کن، شاید روزى دشمن تو گردد، و در دشمنى با دشمن نیز مدارا کن، زیرا شاید روزى دوست تو گردد.

مردم در دنیا دو دسته اند: یک دسته براى کسانى که در دنیا براى دنیا کار کرد، و دنیا او را از آخرتش باز داشت، بر بازماندگان خویش از تهیدستى هراسان، و از تهیدستى خویش در امان است، پس زندگانى خود را در راه سود دیگران از دست مى دهد.

و دیگرى آن که در نیا براى آخرت کار مى کند، و نعمت هاى دنیا نیز بدون تلاش به او روى مى آورد، پس بهره هر دو جهان را چشیده، و مالک هر دو جهان مى گردد، و با آبرومندى در پیشگاه خدا صبح مى کند، و حاجتى را از خدا در خواست نمى کند جز آن که روا مى گردد.

در زمان حکومت عمر، نسبت به فراوانى زیور و زینت هاى کعبه صحبت شد، گروهى گفتند آن ها را براى لشگر اسلام مصرف کن، کعبه زر و زیور نمى خواهد، وقتى از امیر المؤمنین [علیه السلام] پرسیدند، فرمود)

همانا قرآن بر پیامبر (ص) هنگامى نازل گردید که اموال چهار قسم بود، اموال مسلمانان، که آن را بر اساس سهم هر یک از وارثان، تقسیم کرد، و غنیمت جنگى که آن را به نیازمندانش رساند، و خمس که خدا جایگاه مصرف آن را تعیین فرمود، و صدقات، که خداوند راه هاى بخشش آن را مشخص فرمود. و زیور آلات و زینت کعبه از اموالى بودند که خدا آن را به حال خود گذاشت، نه از روى فراموشى آن را ترک کرد، و نه از چشم خدا پنهان بود، تو نیز آن را به حال خود واگذار چنانکه خدا و پیامبرش آن را به حال خود واگذاشتند.

دو نفر دزد را خدمت امام آوردند که از بیت المال دزدى کرده بودند، یکى برده مردم، و دیگرى برده اى جزو بیت المال بود، امام فرمود

برده اى که از بیت المال است حدى بر او نیست، زیرا مال خدا مقدارى از مال خدا را خورده است، اما دیگرى باید حد دزدى با شدت بر او اجرا گردد (سپس دست راست او را برید).

اگر از این فتنه ها و لغزشگاه با قدرت بگذرم، دگرگونى هاى بسیار پدید مى آورم.

به یقین بدانید! خداوند براى بنده خود هر چند با سیاست و سخت کوش و در طرح و نقشه نیرومند باشد، بیش از آنچه که در علم الهدی وعده فرمود: قرار نخواهد داد، و میان بنده، هر چند ناتوان و کم سیاست باشد، و آنچه در قرآن براى او رقم زده حایلى نخواهد گذاشت، هر کس این حقیقت را بشناسد و به کار گیرد، از همه مردم آسوده تر است و سود بیشترى خواهد بد. و آن که آن را وا گذارد و در آن کش کند، از همه مردم گرفتار تر و زیانکار تر است، چه بسا نعمت شده اى که گرفتار عذتب شود و بسا گرفتارى که در گرفتارى ساخته شده و آزمایش گردد، پس اى کسى که از این گفتار بهده مند مى شوی، بر شکرگزارى بیفزاى، و از شتاب بى جا دست بردار، و به روزی رسیده قناعت کن.

علم خود را نادانى، و یقین خود را شک و تردید مپندارید، پس هر گاه دانستید عمل کنید، و چون به یقین رسیدید اقدام کنید.

طمع انسان را به هلاکت مى کشاند و نجات نمى دهد، و به آنچه ضمانت کند، وفادار نیست، و بسا نوشنده آبى که پیش از سیراب شدن گلو گیرش شد؛ و ارزش آنچه که بر سر آن رقابت مى کنند، هر چه بیشتر باشد، مصیبت از دست دادنش اندوهبارتر خواهد بود، و آرزوها چشم بصیرت را کور مى کند، و آنچه روزى هر کسى است بى جستجو خواهد رسید.

خدایا به تو پناه مى برم که ظاهر من در برابر دیده ها نیکو و درونم در آنچه که از تو پنهان مى دارم، زشت باشد، و بخواهم با اعمال و رفتارى که تو از آن آگاهى، توجه مردم را به خود جلب نمایم، و چهره ظاهرم را زیبا نشان داده با اعمال نادرستى که درونم را زشت کرده به سوى تو ایم، تا به بندگانت، نزدیک، و از خشنودى تو دور گردم.

نه، سوگند به خدایى که با قدرت او شب تاریک را به سر بردیم که روز سپیدى در پى داشت، چنین و چنان بود!

کار اندکى که ادامه یابد، از کار بسیارى که از آن به ستوه آیى امیدوار کننده تر است.

هر گاه مستحابت به واجبات زیان رساند آن را ترک کنید.

کسى که به یاد سفر طولانى آخرت باشد خود را آماده مى سازد.

اندیشیدن همانند دیدن نیست، زیرا گاهى چشم ها دروغ مى نمایاند، اما آن کس که از عقل نصیحت خواهد به او خیانت نمى کند.

میان شما و پندپذیرى، پرده اى از غرور و خود خواهى وجود دارد.

جاهلان شما پْر تلاش، و اگاهان شما تن پرور و کوتاهى ورزند!.

دانش، راه عذر تراشى را بر بهانه جویان بسته است.

آنان که وقتشان پایان یافته خواستار مهلتند، و آنان که مهلت دارند کوتاهى مى ورزند!.

مردم چیزى را نگفتند خوش باد، جز آن که روزگار، روز بدى را براى او تدارک دید.

(از قَدُر پرسیدند، پاسخ داد)

راهى است تاریک، آن را مى پیمائید، و دریایى است ژرف، وارد آن نشوید، و رازى است خدایى، خود را به زحمت نیندازید.

هرگاه خدا بخواهد بنده اى را خوار کند، دانش را از او دور سازد.

در گذشته برادرى دینى داشتم که در چشم من بزرگ مقدار بود، چون دنیاى حرام در چشم او بى ارزش مى نمود، و از شم بارگى دور بود، پس آنچه را نمى یافت آرزو نمى کرد، و آنچه را مى یافت زیاده روى نداشت، در بیشتر عمرش ساکت بود، اما گاهى که لب به سخن مى گشود بر دیگر سخنوران برترى داشت، و تشنگى پرسش کنندگان را فرو مى نشاند به ظاهر ناتوان و مستضعف مى نمود، اما در بر خورد جدى چونان شیر بیشه مى خروشید، یا چون مار بیابانى به حرکت در مى آمد. تا پیش قاضى نمى رفت دلیلى مطرح نمى کرد، و کسى را عذرى داشت سرزنش نمى کرد، تا آن عذر او را مى شنید، از درد شکوه نمى کرد، نگر پس از تندرسى و بهبودی، آنچه عمل مى کرد مى گفت، و بدانچه عمل نمى کرد چیزى نمى گفت، اگر در سخن گفتن بر او پیشى مى گرفتند در سکوت مغلوب نمى گردید.

و بر شنیدن بشتر از سخن گفتن حریص بود. اگر بر سر دو راهى دو کار قرار مى گرفت، مى اندیشید که کدام یک با خواسته نفس نزدیک تر است با آن مخالفت مى کرد، پس بر شما باد روى آوردن بهاین گونه از ارزش هاى اخلاقى، و با یکدیگر در کسب آن ها رقابت کنید، و ارگ نتوانستید، بدانید که به دست آوردن برخى از آن ارزش هاى اخلاقى بهتر از رها کردن همه آن هاست.

اگر خدا بر گناهان وعده عذاب هم نمى داد، لازم بود به خاطر سپاسگزارى از نعمت هایش نافرمانى نشود.

(جهت تسلیت گفتن به اشعث بن قیس در مرگ فرزندش)

اى اشعث! اگر براى پسرت اندوهناکى به خاطر پیوند خویشاوندى، سزاواری، اما اگر شکیبا باشى هر مصیبتى را نزد خدا پاداشى است. اى اشعث ! اگر شکیبا باشى تقدیر الهى بر تو جارى مى شود و تو پاداش داده خواهى شد و اگر بى تابى کنى نیز تقدیر الهى بر تو جارى مى شود و تو گناهکارى. اى اشعث! پسرت تو را شاد مى ساخت و براى تو گرفتارى و آزمایش بود، و مرگ او تو را اندوهگین کرد در حالى که براى تو پاداش و رحمت است.

(به هنگام دفن رسول خدا ص)

همانا شکیبایى نیکوست جز در غم از دست دادنت، و بى تابى نا پسند است، جز در اندوه مرگ تو، مصیبت تو بزرگ، و مصیبت هاى پیش از تو و پس از تو نا چیزند.

همنشین بى خرد مباش، که کار زشت را زیبا جلوه داده، دوست دارد تو همانند او باشی.

(از فاصله میان مشرق و مغرب پرسیدند، فرمود:) به اندازه یک روز حرکت خورشید.

دوستان تو سه گروهند، و دشمنان تو نیز سه دسته اند؛ اما دوستانت: دوست تو و دوستِ دوست تو، و دشمنِ دشمن تو است، و اما دشمنانت: دشمن تو، و دشمن دوست تو، و دوست دشمن تو است.

(شخصى را دید که چنان بر ضد دشمنش مى کوشید که به خود زیان مى رسانید، فرمود:) تو مانند کسى هستى که نیزه در بدن خود فرو برد تا دیگرى را که در کنار اوست بکشد!

عبرت ها چقدر فراوانند و عبرت پذیران چه اندک !

کسى که در دشمنى زیاده روى کند گناهکار، و آن کس که در دشمنى کوتاهى کند ستمکار است، و هر کس که بى دلیل دشمنى کند نمى تواند با تقوا باشد!.

آنچه که بین من و خدا ناروا است اگر انجام دهم و مهلت دو رکعت نماز داشته باشم که خدا عافیت طلبم، مرا اندوهگین نخواهد ساخت.

(از امام پرسیندند چگونه خدا با فراوانى انسان ها به حسابشان رسیدگى مى کند؟) آن چنان که با فراوانى آنان روزیشان مى دهد! (و باز پرسیدند چگونه به حساب انسان ها رسیدگى مى کند که او را نمى بینند، فرمود) همان گونه که آنان را روزى مى دهد و او را نمى بینند.

فرستاده تو بیانگر میزان عقل تو، و نامه تو گویاترین سخنگوى تو است!.

آن کس که به شدت گرفتار دردى است نیازش به دعا بیشتر از تندرستى است که از بلا در امان است نمى باشد.

مردم فرزندان دنیا هستند و هیچ کس را بر دوستى مادرش نمى توان سرزنش کرد.

نیازمندى که به تو روى آورده فرستاده خداست، کسى که از یارى او دریغ کند، از خدا دریغ کرده، و آن کس که به او بخشش کند، به خدا بخشیده است.

غیرتمند هرگز زنا نمى کند.

اجل، نگهبان خوبى است.

آدم داغدار مى خوابد، اما کسى که مالش غارت شده نمى خوابد.

(معناى سخن امام، این است که انسان بر کشته شدن فرزندان بردبارى مى کند اما در غارت ربوده شدن اموال بردبار نیست).

دوستى میان پدران، سبب خویشاوندى فرزندان است. خویشاوندى به دوستى نیازمندتر است از دوستى به خویشاوندی.

از گمان مؤمنان بپرهیزید که خدا حق را بر زبان آنان قرار داده است.

ایمان بنده اى درست نباشد جز آن که اعتماد او به آنچه در دست خداست بیشتر از آن باشد که در دست اوست.

(چون به شهر بصره رسید خواست انس بن مالک را به سوی طلحه و زبیر بفرستد تا آنچه از پیامبر (ص) درباره آنان شنیده، یادشان آورد، أنس، سرباز زد و گفت من آن سخن پیامبر (ص) را فراموش کردم، فرمود) اگر دروغ مى گویى خداوند تو را به بیمارى بُرُص (سفیدى روشن) دچار کند که عمامه آن را نپوشاند، (پس از نفرین امام، أنس به بیمار برص در سر و صورت دچار شد، که همواره نقاب مى زد).

دل ها را روى آوردن و نشاط، و پْشت کردن و فرارى است؛ پس آنگاه که نشاط دارند آن را بر انجام مستحبات وا دارید، و آنگاه که پْشت کرده بى نشاط است، به انجام واجبات قناعت کنید.

در قرآن اخبار گذشتگاه، و آیندگان، و احکام مورد نیاز زندگى تان وجود دارد.

سنگ را از همان جایى که دشمن پرت کرده، باز گردانید، که شر را جز شر پاسخى نیست.

(به نویسنده خود عبیدالله بن ابى رافع دستور داد)

در دوات، لیقه بینداز، نوک قلم را بلند بگیر، میان سطرها فاصله بگذار، و حروف را نزدیک به یکدیگر بنویس، که این شیوه براى زیبایى خط بهتر است.

من پیشواى مؤمنان، و مال، پیشواى تبهکاران است.

(معناى سخن امام، این است که مؤمنان از من پیروى مى کنند و بدکاران پیرو مال مى باشند آنگونه که زنبورانِ عسل از رئیس خود اطاعت مى کنند)

(شخصى یهودى، به امام گفت: هنوز پیامبرتان را دفن نکرده، درباره اش اختلاف کردید، امام فرمود)

ما درباره آنچه که از او رسیده اختلاف کردیم، نه در خود او؛ اما شما یهودیان، هنوز پاى شما پس از نجات از دریاى نیل خشک نشده بود که به پیامبرتان گفتید: «براى ما خدایى بساز، چنانکه بت پرستان خدایى دارند!» و پیامبر شما گفت: «شما مردمى نادانید».

(از امام پرسیدند: با کدام نیرو بر حریفان خود پیروز شدی؟ فرمود)

کسى را ندیدم جز آن که مرا در شکست خود یارى مى داد!.

(به پسرش محمد حنفیه سفارش کرد) اى فرزند! من از تهیدستى بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر، که همانا فقر، دین انسان را ناقص، و عقل را سرگردان، و عامل دشمنى است.

(شخصى مسئله پیچیده اى سؤال کرد، فرمود) براى فهمیدن بپرس، نه براى آزار دادن؛ که نادانِ آموزش گیرنده، همانند داناست، و همانا داناى بى انصاف چون نادان بهانه جو است!.

(عبدالله بن عباس در مسئله اى نظر داد که امام آن را قبول نداشت و فرمود) بر تو است که رأى خود را به من بگویى، و من باىد پیرامون آن بیندیشم، آنگاه اگر خلاف نظر تو فرمان دادم باید اطاعت کنی! (46)

(وقتى امام از جنگ صفین باز مى گشت، به محله شبامیان رسید، او از گریه زنان بر کشتگان جنگ را شنید، ناگاه حرب بن شُرحبیل شبامى، بزرگ قبیله شبامیان خدمت امام رسید به او فرمود)

آیا آن گونه که مى شنوم، زنان شما بر شما چیره شده اند؟ چرا آنان را از گریه و زارى باز نمى دارید؟ (حرب پیاده و امام سوار بر اسب مى رفتند، به او فرمود) باز گرد، که پیاده رفتن رییس قبیله اى چون تو پشت سر من، موجب انحراف زمامدار و زبون مؤمن است.

(در جنگ نهروان هنگامى که از کنار کشتگان خوارج مى گذشت فرمود) واى به حال شما! آن که شما را فریب داد به شما زیان رساند. پرسیدند چه کسى آنان را فریفت، اى امیر المؤمنین [علیه السلام]، در جواب فرمود: شیطان گمراه کننده، و نفسى که به بدى فرمان مى دهد، آنان را به آرزوها مغرور ساخت، و راه گناه را بر ایشان آماده کرد، و به آنان وعده پیروزى داد، و سر انجام به آتش جهنم گرفتارشان کرد.

از نافرمانى خدا در خلوت ها بپرهیزید، زیرا همان که گواه است، داورى مى کند.

(آنگاه که خبر کشته شدن محمد بن ابى بکر را به او دادند فرمود) همانا اندوه ما بر شهادت او، به اندازه شادى شامیان است، جز آن که از آن یک دشمن، و از ما یک دوست کم شد.

عمرى که خدا از فرزند آدم پوزش را مى پذیرد شصت سال است.

پیروز نشد آن کس که گناه بر او چیرگى یافت، و آن کس که با بدى پیروز شد شکست خورده است.

همانا خداى سبحان روزى فقراء را در اموال سرمایه داران قرار داده است، پس فقیرى گرسنه نمى ماند جز به کامیابى توانگران، و خداوند از آنان درباره گرسنگى گرسنگان خواهد پرسید.

بى نیازى از عذر خواهى، گرامى تر از عذر راستین است.

حق خدا بر عهده شما اینکه از نعمت هاى الهى د رگناهان یارى نگیرید.

خداى سبحان طاعت را غنیمت زیرکان قرار داد آنگاه که مردم ناتوان، کوتاهى کنند.

حاکم اسلامى، پاسبان خدا در زمین اوست.

(در توصیف مؤمن فرمود) شادى مؤمن در چهره او، و اندوه وى در دلش پنهان است، سینه اش از هر چیزى فراخ تر، و نفس او از هر چیزى خوارتر است. برترى جویى را زشت، و ریاکارى را دشمن مى شمارد، اندوه او طولانى، و همت او بلند است، سکوتش فراوان، و وقت او با کار گرفته است، شکر گزار و شکیبا و ژرف اندیش است. از کسى در خواست ندارد و نرم خو و فروتن است، نفس او از سنگ خارا سخت تر اما در دیندارى از بنده خوارتر است.

اگر بنده خدا اجل و پایان کارش را مى دید، با آرزو و فریب آن دشمنى مى ورزید.

براى هر کسى در مال او دو شریک است: وارث و حوادث.

کسى که چیزى از او خواسته اند تا وعده نداده آزاد است.

دعوت کننده بى عمل، چون تیر انداز بدون کمان است.

علم دو گونه است: علم فطرى و علم اکتسابی؛ اگر هماهنگ با علم فطری نباشد سودمند نخواهد بود.

استوارى رأى با کسى است که قدرت و دارایى دارد، با روى آوردن قدرت، روى آورد، و با پشت کردن آن روى بر تابد.

پاکدامنى زیور تهیدستى، و شکر گزارى زیور بى نیازى (ثروتمندى) است.

روز انتقام گرفتن از ظالم سخت تر از ستمکارى بر مظلوم است.

برترین بى نیازى و دارایى، نومیدى است از آنچه در دست مردم است.

گفتارها نگهدارى مى شود، و نهان ها آشکار، و هر کسى در گرو اعمال خویش است، و مردم گرفتار کمبودها و آفت هایند جز آن را که خدا نگهدارد؛ در خواست کنندگانش مردم آزار، و پاسخگویان به زحمت و رنج دچارند، و آن کس که در اندیشه از همه برتر است با اندک خشنودى یا خشمى از رأى خود باز مى گردد. و آن کس که از همه استوار تر است از نیک نگاهى ناراحت شود یا کلمه او را دگرگون سازد.

اى مردم از خدا بترسید، چه بسا آرزومندى که به آروزى خود نرسید، و سازنده ساختمانى که در آن مسکن نکرد، و گردآورنده اى که زود آنچه را گرد آورده، رها خواهد کرد شاید که از راه باطل گرد آورده و یا حق دیگران را بازداشته، و با حرام به هم آمیخته، که گناهش بر گردن اوست، و با سنگینى بار گناه در مى گذرد، و با پشیمانى و حسرت به نزد خدا مى رود که:

"در دنیا و آخرت زیان کرده و این است زیانکارى آشکار"

دست نیافتن به گناه نوعى عصمت است.

آبروى تو چون یخى جامد است که در خواست آن را قطره قطره آب مى کند، پس بنگر که آن را نزد چه کسى فرو مى ریزی؟.

ستودن بیش از آنچه که سزاوار است نوعى چاپلوسى، و کمتر از آن، درماندگى یا حسادت است.

سخت ترین گناه، آن که گناهکار آن را کوچک بشمارد.

آن کس که در عیب خود بنگرد از عیب جویى دیگران باز ماند، و کسى که به روزى خدا خشنود باشد بر آنچه از دست رود اندوهگین نباشد، و کسى که شمشیر ستم بر کشد با آن کشته شود و آن کس که در کارها خود را به رنج اندازد خود را هلاک سازد، و هر کس خود را در گردابهاى بلا افکند عرق گردد، و هر کس به جاهاى بدنام قدم گذاشت متهم گردید.

و کسى که زیاد سخن مى گوید: زیاد هم اشتباه دارد، و هر کس که بسیار اشتباه کرد، شرم وحیاء او اندک است، و آن که شرم او اندک، پرهیزکارى او نیز اندک خواهد بود، و کسى که پرهیزکارى او اندک است دلش مرده، و ان که دلش مرده باشد، در آتش جهنم سقوط خواهد کرد. و آن کس که زشتى هاى مردم را بنگرد، و آن را زشت بشمارد سپس همان زشتى ها را مرتکب شود، پس او احمق واقعى است. قناعت، مالى است که پایان نیابد، و آن کس که فراوان به یاد مرگ باشد در دنیا به اندک چیزى خشنود است، و هر کس بداند که گفتار او نیز از اعمال او به حساب مى آید جز به ضرورت سخن نگوید.

مردم ستمکار را سه نشان است: با سرکشى به مافوق خود ستم روا دارد، و به زیر دستان خود با زور و چیرگى ستم مى کند، و ستمکاران را یارى مى دهد.

چون سختى ها به نهایت رسد، گشایش پدید آید، و آن هنگام که حلقه هاى بلا تنگ گردد آسایش فرا رسد.

(به برخى از یاران خود فرمود) بیشترین اوقات زندگى را به زن و فرزندت اختصاص مده، زیرا اگر زن و فرزندت از دوستان خدا باشند خدا آن ها را تباه نخواهد کرد، و اگر دشمنان خدایند، چرا غم دشمنان خدا را مى خوری؟!

بزرگ ترین عیب آن که چیزى را در خوددارى، بر دیگران عیب بشمار!

(در حضور امام، شخصى با این عبارت، تولد نوزادى را تبریک گفت «قدم دلاورى یکّه سوار مبارک باد»

چنین مگو! بلکه بگو: خداى بخشنده را شکر گزار، و نوزاد بخشیده بر تو مبارک، امید که بزرگ شود و از نیکو کارى اش بهرمند گردی!.

وقتى یکى از کارگزارانِ امام، خانه با شکوهى ساخت به او فرمود) سکه هاى طلا و نقره سر بر آورده خود را آشکار ساختند، همانا ساختن مجلل بى نیازى و ثروتمندى تو را مى رساند.

(از امام پرسیدند: اگر در خانه مردى را به رویش بندند، روزى او از کجا خواهد آمد ؟ فرمود)

از آن جایى که مرگ او مى آید!.

(مردمى را در مرگ یکى از خویشاوندانشان چنین تسلیت گفت)

مْردن از شما آغاز نشده، و به شما نیز پایان نخواهد یافت. این دوست شما به سفر مى رفت، اکنون پندارید که به یکى از سفرها رفته؛ اگر او باز نگردد شما به سوى او خواهید رفت.

اى مردم، باید خدا شما را به هنگام نعمت همانند هنگامه کیفر، ترسان بنگرد، زیرا کسى که رفاه و گشایش را زمینه گرفتار شدن خویش نداند، پس خود را از حوادث ترسناک ایمن مى پندارد و آن کس که تنگدستى را آزمایش الهى نداند پاداشى را که امیدى به آن بود از دست خواهد داد.

اى اسیران آرزوها، بس کنید! زیرا صاحبان مقامات دنیا را تنها دندان حوادث روزگار به هراس افکند، اى مردم کار تربیت خود را خود بر عهده گیرید، و نفس را از عادت هایى که به آن حرص دارد باز گردانید.

شایسته نیست به سخنى که از دهان کسى خارج شد، گمان بد ببرى، چرا که براى آن برداشت نیکویى مى توان داشت.

احمق ترین خلق کسی است که خود را عاقل‏ترین خلق بداند.

همانا این دل‏ها همانند بدن‏ها افسرده می‏شوند، پس برای شادابی دل‏ها، سخنان زيبای حکمت آمیز را بجویید.
نادانی دردناک ترین دردهاست.

سه کار شرم برنمی‏دارد: خدمت به مهمان، برخاستن از جا در برابر معلم و گرفتن حق خود.

آنکه تو را هشدار دهد، چون کسی است که مژده داده است

هنگامی که از چیزی می‏ترسی، خود را در آن بیفکن، زیرا گاهی ترسیدن از چیزی، از خود آن سخت تر است.*نه مرگ آنقدر ترسناک است و نه زندگی آنقدر شیرین که آدمی پای برشرافت خود گذارد.*احمق ترین خلق کسی است که خود را عاقل‏ترین خلق بداند.*عقل تو را کفایت کند که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد.*دو گرسنه‏اند که هیچگاه سیر نشوند: طالب علم و طالب دنیا.

همانا این دل‏ها همانند بدن‏ها افسرده می‏شوند، پس برای شادابی دل‏ها، سخنان زیبای حکمت آمیز را بجویید.

هنگامی که از چیزی می‏ترسی، خود را در آن بیفکن، زیرا گاهی ترسیدن از چیزی، از خود آن سخت تر است.

نه مرگ آنقدر ترسناک است و نه زندگی آنقدر شیرین که آدمی پای برشرافت خود گذارد.

احمق ترین خلق کسی است که خود را عاقل‏ترین خلق بداند.

عقل تو را کفایت کند که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد.

دو گرسنه‏اند که هیچگاه سیر نشوند: طالب علم و طالب دنیا.

از نافرمانی خدا در خلوت‏ها بپرهیزید؛ زیرا همان که گواه است داوری کند.

انسان در زیر زبان خویش پنهان است.

پوزش طلبیدن نشان خردمندی است.

نادانی دردناک ترین دردهاست.

سه کار شرم برنمی‏دارد: خدمت به مهمان، برخاستن از جا در برابر معلم و گرفتن حق خود.

با مردم طوری رفتار کنید که اگر مردید بر شما اشک بریزند و اگر زنده ماندید با اشتیاق سوی شما آیند.

زبان تربیت نشده درنده‏ای است که اگر رهایش کنی می‏گزد.

هشدار! هشدار! به خدا سوگند چنان پرده پوشی کرده؛ که پنداری تو را بخشیده است.

بخشنده باش؛ اما زیاده روی نکن، در زندگی حساب‏گر باش؛ اما سخت گیر نباش.

بزرگ‏ترین ترس بی‏خردی است.

ترسناک‏ترین تنهایی خودپسندی است.

عیب تو تا آنجا که روزگار با تو هماهنگ باشد، پنهان است.

چون دنیا به کسی روی آورد، نیکی‏های دیگران را به او نسبت دهند، و چون از او روی برگرداند خوبی‏های او را نیز برباید.

آنکه تو را هشدار دهد، چون کسی است که مژده داده است.

اگر بر دشمنت دست یافتی، بخشیدن او را شکرانه پیروزی قرار ده.

بخشندگی آدمی او را محبوب مخالفانش می‏کند و بخلش او را نزد فرزندانش هم منفور می‏سازد.

برترین زهد، پنهان داشتن زهد است.
احمق ترین خلق کسی است که خود را عاقل ترین خلق بداند.
انسان در زیر زبان خویش پنهان است.
نادانی دردناک ترین درد هاست.

نهج‌البلاغه

فهرست

گفتاورد

از خطبه ها

خطبه بیست و هفتم(جهاد)

از نامه‌ها

سخنان قصار

جستارهای وابسته

پیوند به بیرون