|
'''[[w:مسجد جامع اصفهان|مسجد جامع اصفهان]]'''
'''مسجد جامع اصفهان''' یکی از بناهای تاریخی شهر [[اصفهان]] است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر [[اصفهان]] ساخته شده‌بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه.ق/۸۴۶ م و به فرمان خلیفه المعتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب گشت و بنایی ستون‌دار به همراه سقفی چوبی، الگو گرفته از مسجد سامرا ساخته شد که هم‌اکنون هم قسمتی از ستون‌ها و دیوارهای آن باقی مانده‌است. اما مهم‌ترین تغییر مسجد در دوران [[امپراتوری سلجوقی|سلجوقی]] صورت گرفت چرا که از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفت و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآورد که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در قرون بعد و در طی دوره‌های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفویان|صفوی و قاجار نیز این مسجد شاهد تغییرات مهمی بود.
[[پرونده:Jameh Mosque (Friday Mosque), Isfahan (5113658747).jpg|250px|بندانگشتی|چپ]]
[[پرونده:20180301124354 IMG 4179And6more Interior 3.jpg|بندانگشتی|250px|چپ]]
== گفتاوردها ==
* «آنگاه که به دیدن مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد جای گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلّاقه ایرانی‌ها پی برد؛ و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینکه دیده برهم نهادم، جسدم را را در این خاک مقدّس دفن کنند.»
* «مسجد جامع که با مصالح گوناگون و به دست افرادی که از بسیاری جاها آمده‌اند ساخته شده، یکپارچگی برجسته‌ای را نشان می‌دهد و روشنگر آن است که آفرینش‌های بزرگ انسان به انفراد پدید نمی‌آید، بلکه نیازمند پرورده شدن در اقلیمی سازگار و مایه گرفتن از سرمشق‌های یک فرهنگ ملی زنده است تا عناصر سازنده آن را در یک کلیت اصیل و هماهنگ تحقق بخشد.»
** ''[[فرح پهلوی]]''<ref>https://mashruteh.org/wiki/index.php?title=سخنان_علیاحضرت_شهبانو_فرح_پهلوی_پس_از_دریافت_دکترای_فلسفه_از_دانشگاه_بوداپست_۳۰_اردیبهشت_ماه_۲۵۳۷_شاهنشاهی</ref>
== ضلع شمالی ==
* کتیبه‌ای در قسمت فوق شاه‌نشین گچ‌بری شده‌است که مربوط به سال ۱۰۹۳ هجری می‌باشد و به خط ثلث حک شده‌است:
" قد امر سید السلاطین و مفخر الخواقین مشید اساس الدین المبین مروج شریعة آبائه الطاهرین معدن الجود و الکرم و الامتنان السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابوالمظفر السلطان سلیمان الحسینی الصفوی جعله الله خلیفة من الرحمن بتجدید هذا المسجد العتیق الذی اسس علی التقوی للعاکفین و المصلین و الرکع السجود الداعین محبوبا للدولة و الحکومة فی ۱۰۹۳."
و اما شاه‌نشین این قسمت که در انتهای بنا ساخته شده‌است، دارای مقرنس‌های گچی بسیار زیبایی است و اطراف آن‌ها به خط کوفی و به همراه گل و بوته آیه‌های ۳۶، ۳۷ و ۳۸ سورهٔ نور نوشته‌شده‌است.
" بسم الله الرحمن الرحیم. فی بیوت اذن الله ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال رجال لاتلهیهم تجارة و لابیع عن ذکر الله و اقام الصلوة و إیتاء الزکوة یخافون یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار لیجزیهم الله احسن ما عملوا و یزیدهم من فضله و الله یرزق من یشاء بغیر حساب."
* دو کتیبهٔ گچ‌بری در سال ۱۰۹۸ در این ایوان ساخته شده که یکی در قسمت بالا و دیگری پایین نوشته شده‌است.
** کتیبهٔ اول مضمونی مربوط به اهل بیت و اهل سنت دارد:
«قال الله تبارک و تعالی ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و فی النار هم خالدون انما یعمر مسجاد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الزکوة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین. اجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آن بالله و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله لایستون عندالله و الله لایهدی القوم الظالمین. روی فی جامع الاصول من صحیحی البخاری انه افتخر طلحة بن شیبه بالحجابه و عباس بالسقایه فقال امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب هلیه السلم وروی من صحیحی مسلم و الترمذی عن سعد بن ابی وقاص قال سمعت ثلثا قالهن رسول‌الله صلی الله علیه و آله فی کل لان تکون لی واحدة منهن احب الی من حمرالنعم ثم سمعته صلی الله علیه و آله یقول له علیه السلم و قد خلفه فی بعض مغازیه فقال له علی خلفتنی مع النساء و و الصبیان فقال رسول‌الله صلی الله علیه و آله اما ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لانبی بعدی و سمعته یقول یوم خبیر لاعطین الرایة غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله فتطاولنا لها فقال ادعوا لی علیا فاتی به ارمد فبصق فی عینه و دفع الرایة الیه ففتح الله علیه و لما نزلت قل تعالوا ندع ابنائنا فی ابنائکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین دعا رسول‌الله علیه و آله علیا و فاطمة و حسنا و حسینا علیهم السلام فقال اللهم هولاء اهلی؛ و منها عن ابن عمر بن حصین قال شکوا علیا الی النبی صلی الله علیهما فاقبل الیهم و الغضب یعرف فی وجهه فقال ما تریدون من علی و علیا منی و انا منه و هو مولی کل مؤمن بعدی؛ و فی الترمذی قال علی منی و انا من علی ولایؤدی عنی الا انا اوعلی و من صحیح النسای قال کان عند رسول‌الله صلی الله علیه و آله طیر فقال اللهم ائتنی باحب خلقک الیک یا کل معی هذه الطیر فجاء علی فاکل معه؛ و من صحیحی مسلم و الترمذی عن عایشة قالت خرج رسول‌الله صلی الله علیه و آله و علیه مرط مرحل سود فجاء الحسن فادخله ثم جاء الحسین فادخله ثم جائت فاطمة فادخلها ثم جاء علی فادخله ثم قال انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهر کم تطهیرا و فی الترمذی عن انس ان رسول‌الله صلی الله علیه و آله کان یمر بباب فاطمة علیها السلم اذا خرج الی الصلوة حین نزلت هذة الایة قریبا من ستة اشهر یقول الصلوة یا اهل البیت انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهر کم تطهیرا.»
** کتیبهٔ دوم مربوط به آداب شرعی و اخلاقی و فضیلت مسجد است. هر ۲ آن‌ها به خط ثلث و حدود یک و نیم متر تا دو متر نوشته شده‌است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. روی عن عبدالله بن جعفر عن ابیه قال رسول‌الله صلی الله علیه و آله قال تبارک و تعالی الا ان بیوتی فی الارض المساجد تضئی لاهل السماء کما تضئی النجوم لاهل الارض. الاطوبی لمن کانت المساجد بیوته. الاطوبی لعبد توضا فی بیته ثم زارنی فی بیتی. الا ان علی المزور کرامة الزائر. الا بشر المشائین فی الضلمات الی المساجد بالنور الساطع یوم القیمة و قال صلی الله علیه و آله یا اباذر کل خطوة تخطوها الی الصلوة صدقة. یا اباذر ان الله یعطیک مادمت جالسا فی المسجد بکل نفس تنفس فیه درجة فی الجنة و یکتب لک عشر حسنات و یمحی عنک عشر سیئات و تصلی علیک الملئکة. یا اباذر کل جلوس فی المسجد لغو الاثلثة قراءة مصل او ذکرالله تعالی اوسائل عن علم. یا ابذر من اجاب داعی الله و احسن عمارة مساجد الله کان ثوا به من الله الجنة قال کیف یعمرها قال لاترفع فیها الاصوات و لایخاض فیها بالباطل و لایشتری فیها و لایباع و اترک اللغو ما دمت فیها فان لم تفعل فلاتلو من یوم القیمة الا نفسک. یا اباذر تحیة المسجد الله سراجا لم تزل الملئکة و حملة العرش یستغفرون له مادام ذلک فی المسجد ضوء من السراج و قال ایضاً من اقمر مسجدا کتب الله له عتق رقبة و من اخرج ما یقذی منه عیناً کتب الله له کفلین من رحمة؛ و عن امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و قال ان الله عزوجل اوحی الی عیسی علیه السلام قل للملاء من بنی اسرائیل الا تدخلوا بیتا من بیوتی الا بقلوب طاهرة و ابصار خاشعة واکف تقیه و قال صلوات الله علیه لیس لجارالمسجد صلوة اذا لم یشهد المکتوبة فی المسجد اذا کان فارغا صحیحا؛ و قال الامام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام شکت المساجد الی الله تعالی الذین لایشهدونها من جیرانها فاوحی الله عزوجل و عزتی و جلالی لاقبلت لهم صلوة واحدة و لا اظهرت لهم فی الناس عدالة و لا نالتهم رحمتی و لاجاورونی فی جنتی؛ و قال صلوات الله علیه علیکم باتیان المساجد فانها بیوت الله فی الارض و من اتاها متطهرا طهره الله من ذنوبه و کتب من زواره فا کثروا فیها من الصلوة و الدعاء و صلوا فی المساجد من بقاع مختلفة فان کل بقعة یشهد للمصلی علیها یوم القیمة و قال صلوات علیه من اکل شیئا من الموذیات ریحها فلایقر بن المسجد و قال صلوات الله علیه من وقر مسجدا لقی الله یوم یلقاه ضاحکا مستبشرا و اعطاه کتابه بیمینه و من رد ریقه تعظیما لحق المسجد جعل الله ذلک قوة فی بدنه و کتب له بها حسنة و لم تمر بداء فی جوفه الا ابراته و من کنس المسجد فاخرج منه التراب ما یذر فی العین غفر الله له کتبه محسن الامامی سنة ثمان و تسعین بعد الالف.»
== ضلع جنوبی ==
* در سمت راست بنایی که ایوان جنوبی مسجد یا همان صفه صاحب را به گنبد نظام‌الملک متصل می‌کند دو فرمان از شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی در یک صفحهٔ بزرگ کاشی‌کاری که متعلق به قرن ۹ هجری استدر دست داریم.
# فرمان منع گرفتن پول و صدور حواله برای خانه‌ها و محله‌های اصفهان به فرمان شاه اسماعیل در سال ۹۱۱ هجری این فرمان به خط ثلث و بر سنگ سفید شرح داده شده که عبارت است از:
«بسم الله الرحمن الرحیم قال الله تبارک و تعالی اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولوالامر منکم مستفاد از کلام معجز نظام و امر باحکام ثلاثه آنکه بر هر فردی از افراد اطاعة و انقیاد واجب و لازم و هر آینه مصدوقه این مقاله ذکر حکمیت است که از خلیفه الزمان ناشر العدل و الاحسان الامام العادل الکامل الهادی الغازی الوالی ابوالمظفر السلطان شاه اسماعیل الصفوی بهادرخان خلد الله ملکه و سلطانه نفس مبارک همایون شد که من بعد هر کس که بر خان‌ها و محلات اصفهان و سکنه آن‌ها چیزی حواله نماید یا هرکس که دهد و… ستاند واجب القتل باشد… خلاف کننده در لعنت خدا و رسول و بعتاب شاهی گرفتار.»
# دستور شاه طهماسب صفوی مبنی بر بخشش مالیات اصفهان و توابع آن
در زیر این لوح سنگی، لوح دیگری است که ۲۴۵ طول و ۱۰۸ سانتی‌متر عرض آن است. این کتیبه از دوران شاه طهماسب اول باقی ماده و به خط ثلث برجسته حک شده‌است:
" بسم الله الرحمن الرحیم. قال الله تعالی من جاء بالحسنة فله عشر امثالها و عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من یعمل بها الی یوم القیامه مصداق این مقال هبوب نسیم افضال است که در این اوقات بر قوی و ضعیف از این روح فیض و کرم اختر برج مکارم و نعم السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان لاجت رایات دولة منصورة و اعداء حشمته مقهورة وزیده و عنایة شامله برفع قوانین فساد از دارالسطنه اصفهان فرموده که هیچ یک از سلاطین ماضیه برفع آن توجه ننموده بلکه در هر عصری علاوه بر آن افزوده و فرمان واجب الاذعان مؤکد بلعنت نامه شرف نفاذ یافت آن که مضمون مال و جهات و وجوهات و اصناف محترفه بلده و بلوکات و ولایات و تمغاوات از سر جواز و بیع الحوائج وز کوة گوسفند و مواشی بلده و بلوکات و ولایات و دارالسلخ و سوق الدواب و طریق قومشه و مالواجرد و قلعه ملوس و باج و بلدی و بیع الحلیج و سر جواز خورده و بازار مرغ و خلقانی و برد و میزر و طریق رید و رباط و دروب سلطان و مورچه خورت و سرزر و داروغکانه و سر کلکی کرون و احداث و هوایی رار و مزدج و فریدن و دارالضرب که مبلغ دو هزار تومانتبریزی تخمینا می‌شده بر اهالی و رعایا و تجار محترفه و عابرین این دیار تصدق فرموده‌اند و این مثوبات راهبه ارواح مقدسه چهارده معصوم علیهم السلام نموده‌اند و اهدا این ثواب نیز اهدا بروح پر فتوح الامام العالم موسی الکاظم علیه السلام هدیه فرموده‌اند فمن بدله بعد ماسمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه و صورت این موهبت را حسب‌الامر المطاع ذره بیمقدار علی الکرکی… این مضمون کالنقش فی الاحجار بر خواطر سکنه این دیار و العابرین من جمیع الامصار جای گیر شد و با همگنان در دعا و دوام دولت آن اعلیحضرت کوشیده تغییر کننده در لعنت الهی و عتاب نامتناهی باد، کتبه العبد علی بن جعفر…"
* کتیبهٔ داخل گنبد خواجه نظام الملک به خط کوفی سادهٔ آجری است و نام ملکشاه سلجوقی و خواجه نظام‌الملک بر روی آن حک شده‌است.
متن کتیبه:
" بسم الله الرحمن الرحیم امر ببناء هذه القبه فی ایام السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم ملک المشرق و المغرب رکن الاسلام و المسلمین معز الدنیا والدین ابی الفتح ملکشاه بن محمد بن داود یمین خلیفة الله امیر المومنین اعز الله نصره العبد الفقیر الی رحمة الله الحسن بن علی بن اسحق علی ید ابی الفتح احمد بن محمد الخازن."
* در جانب راست محراب توبه‌نامهٔ شاه طهماسب صفوی بر یک لوح سنگی به خط ثلث و به صورت برجسته نوشته شده‌است:
" العزة الله جمیعا"
"بحمد الله و حسن توفیقه که بتأیید مسند صدرنشین معزالله اولیائه و مذل اعدائه لوامع سر مکتوم و رمزمکنون مضمون یمحوالله الباطل و یحق الحق بکلماته از مشرق خاطر مهر انور اعلیحضرة شاه عالمپناه ظل الله ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان خلد الله ملکه و سلطانه نور تأثیر بر افق تقدیر انداخته در حین تقبیل عتبه علیه رضیه رضویه علی مشرفها الصلوة و التحیه جبین مبین اعتقادش بطلایه توبوا الی الله توبة نصوحا محلی و مطلی شده بعد از این توبه نصوح از کل منکرات کوکب امر مطاعش بذروه اتباع رسید که فردی از افراد…"
کتیبهٔ سنگی به شرح زیر است:
" فرمان همیون شد آنکه چون حضرت ملک ذوالجلال و خداوند لم‌یزل و لایزال جلت شأنه و عظم برهانه طغرا غرا سلطنت پادشاهی عرصه جهان بر حسب آیه کریمه انا جعلناک خلیفة فی الارض باسم سامی و نام نامی نواب همیون ما رقم فرموده توقیع وقیع خلافت و کشورگشایی دارالسلطنه و آتیناه ملکا کبیرا را بحکم یفعل الله ما یشاء و یحکم ما یرید بالقاب همیون ما موشح و مزین ساخته بعون عنایت ازلی و تأییدات محض لم یزلی وجود کثیر الوجود ما را که مظهر آثار لطف و احسان است سرمایه امن و امان گردانیده و اراده خجسته صفات ما [را] که مصدر انواع مکرمت وامتنان است منبع مرحمت و احسان فرموده پایه قدر و منزلت و درجه قرب و رفعت ما را باوج مدارج خلافت جهانی و در پناه ابه و کشور ستانی رسانیده عالمیان بل کافه جهانیان را بموجب آیه وافی هدایت و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین در ضل رفعت و سایه معدلت ما جای داده لاجرم مضمون با صدق مشهون ان الله یأمر بالعدل و الاحسان را نصب العین ضمیر انور و نظر کیمیا اثر داشته به شکرگذاری این مراتب علیه و سپاس ادای این مواهب سنیه همواره توجه خاطر فیض موثر و پیوسته نیت ضمیر منیرمان ناظر و بدان مصروف و معطوف داریم که در عهد سلطنت بی زوال و زمان خلافت ابدی الاتصال کافه رعایا و برایا که ودایع بدایع حضرت خالق البرایا [اند] به یمن معدلت همیون در مهد فراغت و بستر استراحت قنوده در مساکن و اوطان مرفه الحال و فارغ البال روزگار گذرانند سیما جمعی که به خلوص عقیدت و صفای طویت از سایر اهل زمان ممتاز بوده در مضمار اخلاص و یک جهتی و اختصاص و نیکو بندگی گوی مسابقت و رجحان را از اکفاء و اقران ربوده باشند مکرر دارالسلطنه اصفهان بیمن نزول موکب نصرت قرین غیرت افزای بهشت برین گشته همگی مردم آنجا را در شاه راه مخالصت و بندگی و جادهٔ اخلاص و یک جهتی نواب کامیاب همیون ثابت قدم و راسخ دم یافته‌ایم. حقیقت ولا و یک رنگی و صدق عقیدت و دولت‌خواهی مردم آن بلده بر حسب مثال مرآت ضمیر منیر آفتاب تاثیر کالشمس الشارق من السماء ظاهر و روشن گشته و همگی سر و مال و جان در راه نواب همیون ما نهاده‌اند بنابراین مجددا سادات عظام و نقباء کرام و قضات اسلام و ارباب و اهالی فخاک و اصول اعیان و صواحب کدخدایان و جمهور مقیمان و سایر اهالی و متوطنان و رعایا [ی] دارالسلطنه مذکوره و بلوکات و ولایات را مشمول عواطف بی‌کران شاهی و ملحوظ مکارم و احسان بی‌پایان پادشاهی فرموده خان‌ها [ی] کل دارالسلطنه مزبوره و مواضع فرود… از نزول بلعنت نامه بر طرف فرموده مقرر داشتیم که من بعد هیچ آفریده از امرا عظام و مقربان کرام و ملازمان درگاه فلک احتشام و قورچیان ظفر فرجام کاسهٔ غلامان و ملازمان بیوتات شریفه… از هر طایفه و طبقه و هر که بوده باشد در خانه احدی نزول ننموده پیرامون نگردند و هرکس در هر خانه نزول داشته باشد در روز بیرون رفته و توقف ننمایند تا همگی بفراغت خاطر در خانه و مکان خود ساکن بوده دعا بدوام دولت ابدی الاتصال ما نمایند."
* کتیبهٔ اوزون حسن آق‌قویونلو حاکی از اقدامات وی برای تعمیر و ترمیم مسجد جامع اصفهان است. به خط ثلث در قطعه‌ای مثلثی شکل و زمینه‌ای لاجوردی حک شده‌است:
" حمد الله و صلوة علیی نبیه محمد قد امر السلطان الاعدل الاعظم ابوالنصر حسن بهادر خلد الله ملکه و سلطانه باصلاح ما اختل من هذا الجامع المنیع و اعادة هذا السقف الرفیع بعد الاندراس و لما جرغب الانطماس من ماله الحلال فی سنة ۸۸۰."
* کتیبهٔ ایوان جنوبی به صورت افقی و در سال ۱۰۷۰ هجری، در دوران شاه عباس ثانی نوشته شده‌است. از نام نویسندهٔ کتیبه اطلاعی نداریم. خط آن ثلث سفید بر زمینهٔ کاشی لاجوردی است:
" زین هذا المسجد الرفیع المؤید من اعلی المؤید بصدور من السلطان المبرور الملحق بآبائه الطاهرین شاه طهماسب حشره الله مع الائمه المعصومین و شرف بمرور الدور و الاعوام علی الخروب و الانهدام امر بتجدیده و تعمیره و تزیینه نجله وسطه اعظم الافخم سلطان السلاطین و ملاذ الخواقین و مروج مذهب آبائه الطاهرین السلطان بن السلطان شاه عباس الثانی الصفوی الحسینی الصاحب قرآن خلد الله ضلال معدلته علی مفارق العالمین بمحمدو آله المعصومین فی سنة الف و سبعین من الهجرظ النبویة صلی الله علیه و آله."
* کتیبه‌ای به صورت افقی در صفه صاحب موجود است که به خط ثلث بر زمینه‌ای لاجوردی در سال ۱۰۷۰ هجری نوشته شده‌است. این کتیبه مربوط به دوران شاه عباس دوم است و در آن نام شاه هم "صاحبقران" ذکر شده‌است:
"...... سلطان السلاطین و ملاذ الخواقین و مروج مذهب آبائه الطاهرین السلطان بن السلطان شاه عباس الثانی الصفوی الحسینی الصاحب قرآن."
* کتیبه‌ای در جرز شرقی صفه صاحب موجود است به زبان فارسی و به خط نستعلیق که حاکی از اقدام بانویی خیرخواه به نام آقا سلطان است. وی در تزیین بنا کمک کرده‌است.
" و این تزیین سعادت قرین بسعی و اهتمام علیا رتبت عصمت پناه عفت شعار ساعیة الخیرات و المبرات آقا سلطان لازال ایام عصمتها و عفتها الی یوم القیام صورت اتمام یافت امید که ثواب این خیر باو عاید گردد بمحمد و آله."
* کتیبهٔ سنگاب صفه در سال ۱۱۰۲ هجری توسط استاد امین ایجاد شده و در زیر ایوان صاحب که قطر دهانهٔ آن ۷۰ سانتی‌متر می‌باشد قرار گرفته‌است. از سنگ پارسی ساخته شده و اطرافش به خط نستعلیق به صورت برجسته حکاکی شده‌است:
" الهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و البتول فاطمة الزهراء و البسطین الحسن و الحسین و زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و التقی علی و الزکی العسکری حسن و المهدی الهادی وقف شرعی نمود توفیق آثار استاد امین ولد اسماعیل سرنج فی ۱۱۰۲."
== ضلع غربی ==
* در ایوان غربی کتیبه‌ای معروف، مربوط به سلطان حسین صفوی است که در سال ۱۱۱۲ هجری به قلم علی نقی امامی ثبت شده‌است. این کتیبه خط ثلث و زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی رنگ دارد.
" بسم الله الرحمن الرحیم. فی مناقب الفقیه ابن المعازلی عن انس بن مالک قال بینما انا عند رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم… قال صلی الله علیه و آله و سلم الان یدخل سید المسلمین و امیر المومنین و خیر الوصیین و اولی الناس بالنبیین اذ طلع علی بن ابی طالب علیه السلام فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و اللهم الی و قال الی."
و ادامهٔ آن در سمت چپ مسجد این چنین ادامه می‌یابد:
"فجلس بین یدی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فاخذ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یمسح العرق عن وجهه و جبهته و یمسح به وجه علی بن ابی طالب و یمسح العرق من وجه علی و به یمسح علی وجهه فقال علی علیه السلم یا رسول الله انزل فی شیئی قال صلی الله علیه و آله و سلم اما ترضی ان تکون منی بمنزلة هرون من موسی الا انه لانبی بعدی وانت اخی ووزیری خیر خلقه من بعدی تقضی دینی و تنجز موعدی کتبه ابن محمد محسن علی نقی الامامی ۱۱۱۲."
* شاه‌نشینی در دیوار مقابل ایوان استاد وجود دارد که در داخل، بالا و اطراف آن کتیبه‌هایی موجود است. کتیبهٔ داخل به خط ثلث و در زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده‌است:
"قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم مثل اهل بیتیک مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق."
این عبارت در ضلع شمالی شاه‌نشین نوشته شده و ادامهٔ آن بر دیوارشمالی شاه‌نشین نوشته شده‌است:
" بنبی عربی و رسول مدنی و اخیه اسدالله مسمی بعلی و بزهراء بتول و بام ولدتها و بسبطیه و شبلیه هما نجل زکی و بسجاد و بالباقر و الصادق حقا و بموسی و علی و تقی و نقی و بذی العسکر و الحجة و القائم بالحق الذی یضرب بالسیف بحکم ازلی." ادامهٔ آن در ضلع جنوبی شاه‌نشین است:
" قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حب علی حسنة لایضرمعها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة کتبه ابن شیخ محسن محمد حسن الجزایری فی سنة ۱۱۱۲."
* کتیبه‌ای در محراب ایوان استاد موجود است که به خط ثلث و بر کاشی خشت لاجوردی در سال ۱۱۱۲ هجری نوشته‌است. شرح آن به این شکل است:
«قال الله تبارک و تعای قل لو کان البحر مدادا لکلمات ربی لنفد البحر قبل ان تنفد کلمات ربی ولوجئنا بمثله مددا قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی انما الهکم اله واحد فمن کان یرجوا لقاء به فلیعمل عملاً صالحا و لایشرک بعبادة ربه احدا و قال الله تعالی فنادته الملئکة و هو قائم یصلی فی المحراب صدق‌الله العلی العظیم.»
* در داخل مقرنس‌های دیوار مقابل ایوان به روی کاشی کبود به خط نستعلیق نوشته شده‌است: "انا مدینه العلم و علی بابها." " در غره رمضان المبارک سنه ۱۱۱۲."
* کتیبه‌ای تاریخی به خط ثلث و به صورت گچ‌بری در مرکز این محراب قرار دارد که این چنین در آن نوشته شده‌است:
" هذا المحراب المستطاب من مضافات العمارات التی اتفقت اعادتها فی ایام معدلة السلطان حامی حوزة الاسلام و الایمان غیاث الدنیا والدین ظل الله فی الارضین حرس الله ببقائه الاسلام من فواضل صدقات العمیمة الصاحبیة الاعظمیة صاحب دیوان الممالک شرقا وغربا و قربا سعد الحق والدین المخصوص بعنایة رب العالمین محمد الساوی اعزالله انصاره وضاعف اقتداره تولاه العبد الضعیف الراجی الی رحمة الله تعالی و غفرانه عضد بن علی الماستری احسن الله عاقبته فی صفر سنة عشر و سبعمئة ختم اللع تبارک و تعالی بالخیر و الظفر."
در حاشیهٔ این کتیبه هم عباراتی به خط ثلث نوشته شده و با برگ، شکوفه، گل و پیچک تزیین شده‌است.
" عن جابر بن زیدالجعفی قال سمعت جابر بن عبدالله انصاری یقول لما انزل الله علی نبیه صلی الله علیه و آله یا ایهاالذین آمنوا اطیعواالله و اطیعوا الرسول و اولی‌الامر منکم قلت یا رسول الله قد عرفنا الله و رسوله فمن اولوالامر الذین قرن الله طاعتهم بطاعته و طاعة رسوله فقال علیه السلم."
پساز این متن نام استادی که محراب را ساخته این چنین ذکر شده‌است: «عمل حیدر»
* در قسمت فرورفتگی محراب نیز عبارت‌های دیگری حک شده‌است:
«هم خلفائی یا جابر و ائمة المسلمین بعدی اولهم علی بن ابی طالب ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمد بن علی المعروف فی التوریة بالباقر و ستدر که یا جابر فاذا لقیته فاقره منی السلم ثم الصادق جعفر بن محمد ثم موسی بن جعفر ثم علی بن موسی ثم محمد بن علی ثم علی بن محمد ثم الحسن بن علی ثم سمیی و کنیی حجة الله فی ارضه و بقیته فی عباده بن الحسین بن علی ذاک الذی یفتح الله تعالی ذکره علی یده مشارق الارض و مغاربها.»
* در ابتدای دالان حوضخانه کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق در سال ۱۰۷۳ هجری نصب شده که این چنین است:
«وقف شرعی نمود آقا رضا ولد استاد فخرالدین شوشتری تمامی یک باب خانه معینه واقعه در محله تحت الشارع که به موجب وقف نامه علیحده وقف نموده (تولیت با میرزا خان ابن آقا رضا شوشتری) بر اولاد خود و غیره از جماعت مفصله ذیل بدین موجب اولاد واقف مزبوره ثلث اولاد محمد کاظم و رجب علی برادران واقف ثلث اولاد مسلمان صفیه بانو و کشورجان همشیره‌های واقف ثلث و شرط نمودند موقوف علیهم که هر ساله مقدارشش من روغن چراغ به وزن شاه تسلیم خدمه مسجد جامع قدیم اصفهان نمایند که صرف روشنایی شود. زمستان در شبستان طرف طنبی و تابستان در صفه سنگ تراشان سنة ثلاث و سبعین و الف.»
* سر دری در شمال ایوان استاد قرار دارد. کاشی‌کاری این قسمت متفاوت با کاشی‌کاری دیگر قسمت‌ها است. ضلع غربی مسجد نمومنه‌ای از کاشی‌کاری دوران تیمور را دارد که مربوط به قرن ۹ هجری است و تفاوت عمده‌ای با کاشی‌کاری این سر در دارد.
این کتیبه در زمینه لاجوردی و به خط ثلث در سال ۸۵۱ هجری توسط سید محمود نقاش ایجاد شده و این چنین نوشته شده‌است:
«امر ببناء هذه العمارة الموسعة لبیت شتاء هذا الجامع الشریف فی ایام دولة السلطان الاعظم اعدل سلاطین العالم غیاث‌الحق والدین سلطان محمد بهادر خلدالله ملکه و سلطانه اقل عبیده عماد بن مظفر ورزنه وقفه الله لمراضیه و جعل مستقبله خیرا من ماضیه فی شوال سنة احدی و خمسین و ثمنمئه کتبه سید محمود نقاش.»
== ضلع شرقی ==
* کتیبهٔ داخلی ایوان که متعلق به دورهٔ شاه سلیمان صفوی است و در سال ۱۰۹۳ به خط ثلث سفید و بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی حک شده‌است هنر محسن امامی است. این کتیبه به فضیلت‌های مسجد و آداب شرعی اشاره می‌کند و به شرح زیر است:
«قال رسول‌الله صلی الله علیه و آله لا تجعلوا المساجد طرقا حتی تصلوا فیها رکعتین و قال صلی الله علیه و آله من کان القرآن حدیثة و المسجد بیته بنی الله له بیتا فی الجنة و قال الامام جعفر بن محمد الصادق صلوات الله علیه من مشی الی المسجد لم یضع رجله علی رطب ولایابس الا سبحت له الارض الی الارضین السابعه صدق.»
* شاه‌نشین این ایوان به وسیلهٔ کاشی‌کاری و خطوط ثلث و مقرنس‌های آجری تزیین شده و صورت اصلی خود را حفظ کرده‌است. به وسیلهٔ خطوط کوفی کتیبه‌ای نوشته شده‌است:
" بسم الله الرحمن الرحیم. شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوالعلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم. ان الدین عندالله الاسلام صدق الله."
* الواح ایوان شاگرد به این صورت است:
" اللهم صل علی محمد المصطفی و صل علی علی المرتضی… و صل علی محمد الباقر و صل علی جعفر الصادق و صل علی موسی الکاظم و صل علی علی موسی الرضا…"
* بر سنگ محراب ایوان شاگرد عبارتی به دست خط نظام اصفهانی و به وسیلهٔ خط ثلث نوشته شده‌است:
" قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رأیتم الجل یتعاهد المساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر صدق رسوله الکریم."
* کتیبهٔ محراب صفه عمر در سال ۷۷۸ هجری به دست علی کوهیار الابرقوهی به این صورت نوشته شده‌است:
" قال الله تعالی فی کتابه الکریم و کلامه القدیم و هو اصدق القائلین و اکرم الاکرمین انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الزکوة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین. اجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله لایستون عند الله و الله لایهدی القوم الظالمین صدق الله العظیم و قال رسول الله صلی الله علیه و سلم من بنی لله مسجدا بنی الله له بیتا فی الجنة و قال علیه من الصلوات افضلها و من التحیات اکملها احب البلاد الی الله مساجدها و ابغض البلاد الی الله اسقواقها ختم الله تحریا فی سنة ثمان و سبعین و سبعمائة کتبه علی کوهیار الابرقوهی."
* کتیبه‌ای به نام راشد که مربوط به سال ۱۱۳۹ هجری است و به خط ثلث بر زمینهٔ کاشی خشت لاجوردی حک شده در این ضلع موجود است.
" الحمد الله الذی تقرد بالودانیة و البقاء و تقدس عن الامثال و الاکفاء و اشهد شهادة صادقة و الابناء و نشهد نبیا بعثة الله رحمة لاهل الارض و السماء صلی الله علیه و علی آله و اصحابه خیر الال و خیرالاصحاب الذین آمنو و جاهدوا فی سبیل الله سیما علی امام الذی بمفاخر صدقة یضرب الامثال المصوف فی القرآن بالتقوا و قوی لما ینال خلیفة رسول الله علی التحقیق امیرالمومنین ابی بکر الصدیق رضی الله عنه و علی الامام الذی یضرب بمآثر عدله الامثال و یمحی عن الاسلام اصول الکفر و الضلال خلیفة رسول الله علی تحقیق امیرالمومنین و یمحی عن الاسلام اصول الکفر و الضلال خلیفة رسول الله علی التحقیق امیر المومنین عمر الفاروق و علی الامام التقی الوقور کالراسیات من الجبال خلیفة رسول الله علی التحقیق امیر المومنین عثمان ذی النورین الزکی و علی امام الکبیر خلیفة رسول الله علی التحقیق امیرالمومنین علی الرضی السخی الوفی و سلم تسلیما کتبه علی المولوی فی ۱۱۳۹."
== پانویس ==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{ویکی‌پدیا}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=هنرفر|نام=یدالله|پیوند نویسنده=|عنوان=قدیمی‌ترین سر در تاریخی مسجد جمعه اصفهان.|ژورنال=هنر و مردم|مکان= تهران|ناشر=|دوره= |شماره=۱۴۵ |سال=۱۳۵۳|صفحه=|توسط=[[نورمگز]] |پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/227611/قدیمی-ترین-سردر-تاریخی-مسجد-جمعه-اصفهان?q=قدیمی%20ترین%20سردر%20تاریخی%20مسجد%20جمعه%20اصفهان&|تاریخ بازبینی= | doi=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=هنرفر|نام=یدالله|پیوند نویسنده=|عنوان=گنجینهٔ آثار تاریخی اصفهان|مترجم=|ناشر=|مکان=اصفهان|سال=۱۳۹۲}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی=نصرتی|نام=مسعود|پیوند نویسنده=|عنوان=کتیبه‌های قرآنی مسجد جامع اصفهان|ژورنال=گلستان قرآن|مکان=تهران |ناشر=|دوره= |شماره=۹۹ |سال=۱۳۸۰|صفحه=|توسط=[[نورمگز]] |پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/62939/ |تاریخ بازبینی= | doi=}}
[[رده:ساختمان‌ها و سازه‌ها در ایران]]
| 