شیخ فضل‌الله نوری: تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Nikrouz kianouri (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۸۰۴:
935-ابوالقاسم علیدوست ابرکوهی یزدی (استاد دروس خارج حوزه علمیه قم)<ref>نقدی بر نشر یک پیش‌نویس</ref>،
936-[[پرونده:Sheikh Fazlollah Noori last Image before Assassination.jpg|275px|شیخ فضل‌الله نوری - آخرین عکس قبل از به قتل رسیدن|بندانگشتی]]
'''[[W:شیخ فضل‌الله نوری|فضل الله نوری]]''' ، '''[[W:شیخ فضل‌الله نوری|شیخ فضل‌الله نوری]]''' ، '''فضل الله آل کیا کجوری رستمدار طبرسی مازندرانی''' متولد ۳ دی ۱۲۲۲ در روستای لاشک (لهشک) , بخش بلده , منطقه کجور ، مازندران. پدرش عباس کجوری طبرسی پیشنماز (صاحب کتاب اخلاق) و مادرش آسیه '''مجتهد''' نوری <ref>خواهر بزرگتر حسین [[محدث نوری]]</ref> طبرسی مازندرانی بود.
 
او مدافع '''کلیت تشیع''' , رهبر معتدل '''جنبش تنباکو''' , طراح '''جنبش عدالتخانه''' , بنیانگذار و رهبر '''جنبش مشروطه (مشروعه)''' , مهمترین مخالف '''جنگ داخلی به تحریک و دخالت و پیوند با استعمار خارجی''' , مهمترین مخالف '''انقلاب مشروطه غیر اسلامی''' , طراح '''مجلس مقدس شورای ملی''' , '''مبتکر شورای نگهبان'''<ref>آیا میدانید مبتکر شورای نگهبان چه شخصی بوده است؟ , ناگفته_های_تاریخ_انقلاب , منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی , کانال معرفت واندیشه , حجت الاسلام مهران رهنما (نویسنده وپژوهشگر)</ref> و نظریه پرداز '''رنسانس اسلامی'''<ref>مجتهدی که صد سال پیش زبان فرانسه میدانست، حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری - مشرق نیوز 21 آوریل 1393</ref> بود.
 
شیخ فضل‌الله نوری همراه با تعداد کثیری از استادان , شاگردان , بزرگان و نزدیکان فکری معاصرش از بنیانگذاران نوگرایی ، خردگرایی و تجدیدنظرطلبی با بنیاد مذهبی-شیعه-اسلامی بوند. وی یکی از تأثیرگذارترین شخصیتهای دینی-ملی تاریخ ایران در مشروعیت (مشروع بودن سیاست) و '''بنیان گذار زیرساخت اولیه جمهوری اسلامی ایران''' به شمار میرود.
 
شیخ فضل‌الله نوری سرانجام در جریان یک '''توطئه تاریخ''' در مرحله شکل گرفتن '''جنگ جهانی اول''' به قتل رسید.
 
مجموعه ,سلسله و ارتباطات '''توطئه به قتل رساندن''' شیخ فضل‌الله نوری طبرسی مازندرانی به عنوان یک فرد از دیدگاه بررسی توطئه های سیاسی-جنایی در بُعد واقعیات تاریخی و یا حتی در ابعاد رمان نویسی خیالی سیاسی-جنایی تا به امروز در '''تاریخ جهان''' بیسابقه است.
 
==شیخ فضل‌الله نوری. گفتاوردها==
* «این عده قلیل به تدلیس و تلبیس می خواستند که قانون و دین اسلام را تغییر بدهند.»
* «مشروطه ای که از دیگ پلو سفارت انگلیس سر بیرون بیاورد به درد ما ایرانیها نمیخورد»
* «خدایا تو خودت شاهد باش که من آنچه را که باید بگویم به این مردم گفتم. خدایا تو خودت شاهد باش که من برای این مردم به قرآن تو قسم یاد کردم. خدایا تو شاهد باش که در این دم آخر هم باز به این مردم میگویم که مؤسس این اساس، لامذهبین هستند که مردم را فریب داده اند. این اساس، مخالف اسلام است. محاکمه من و شما مردم بماند پیش پیغمبر اکرم حضرت محمد ابن عبدالله (صلی الله علیه و آله وسلم)»<ref>خودی و غیر خودی, نویسنده : محمد رضا اکبری , مرکز اطلاع رسانی غدیر</ref>
* «این پیر دعاگو، آفتاب لب بام هستم؛ دیگر هوس زندگی ندارم و آنچه را که در دنیا باید ببینم، دیدم. لکن تا هستم، در همراهی اسلام کوتاهی نخواهم کرد» (شیخ در نامه برای مشیرالدوله صدراعظم)
* «این عمامه را از سر من برداشتند، از سر همه برخواهند داشت.»
* ایشان (آیت الله العظمی محمد تقی نجفی اصفهانی) برای مرحوم شیخ فضل‌الله نوری کاغذی نوشته بودند و گفته بودند من برای جان شما بیمناکم و در آیات و روایات که مطالعه نموده ام و دقت کرده ام احتمال می دهم مصداق آن کسی که شهید می شود شما باشید. ایشان (مرحوم شهید شیخ فضل‌الله نوری) جواب داده بودند که من هم اینهایی که شما فرموده اید مطالعه کرده ام و دیده ام و امیدوارم که مصداق آن ، من باشم. <ref>نامه آقا نجفی به شیخ فضل‌الله نوری در زمان درگیری بین مشروطه خواهان و استبداد و حوادث آن زمان، منبع: کتاب حکم نافذ آقا نجفی ، تالیف دکتر موسی_نجفی ، ص 218 و 219</ref>
* «تفریق مجتمعات و جمع مختلفات ... نه به مساوات ...» <ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=زرگرینژاد|نام =غلامحسین|عنوان =رسائل مشروطیت|ناشر =کویر|صفحه=۱۷۷ و ۱۷۸}}</ref>
* «آن بازار شام، آن شیپور سلام، آن آتشبازیها، آن ورود سفرا، آن عادیات خارجه، آن هورا کشیدنها و آنهمه کتیبه‏ های زنده باد زنده باد، و زنده باد مساوات و برابری و برادری، میخواستید یکی را هم بنویسید: زنده باد شریعت، زنده باد [[قرآن]]، زنده باد [[اسلام]].».<ref>ترکمان ص ۲۶۴</ref><ref>کسروی، ص ۴۱۹</ref><ref>اعلامیه دوشنبه 18 جمادی الثانی. به نقل رواندی، تاریخ اجتماعی ایران.</ref>
* «فتنهای که کودک در آن پیر میشود و بزرگسال در آن فرتوت میشود.» (فتنه تعریف شیخ فضل‌الله نوری)
* ... چه انقلابی از بی ترتيبی ... چه قتل ها، چه ظلم ها، چه نهب ها، چه غارت ها، ... به نحوی که به طور مطلق، امنيت برداشته شده...(فتنه تعریف شیخ فضل‌الله نوری)<ref>مکتوبات و بيانات سياسی اجتماعی علمای شيعه دوره قاجار جلد 4 ،ص 205 /محمد حسن رجبی دوانی</ref>
* "... امروز دشمنان شما در این مملکت به دستیاری منافقین وضعی فراهم آورده اند که دین شما و دولت شما هر دو را ضعیف کرده اند و در خطر عظیم جماعت آزادی طلب به توسط دو لفظ دلربای عدالت و شورای برادران ما را فریفته و به جانب لامذهبی میرانند آیا چه افتاده است که امروز باید دستور عدل ما از پاریس برسد و نسخه شورای ما از انگلیس بیاید. اگر این سرّ سیاسی را از دارالخلافه و غیرها استکشاف فرمودید، خواهید دید که در این فتنه عظمی برز الاسلام کلّه الی الکفر کلّه ..." (ترکمان، ص ۱۴۹ و ۱۵۰)
* «... بدان که حقیقت مشروطه عبارت از آن است که منتخبین از بلدان به انتخاب خود رعایا در مرکز مملکت جمع شوند و اینها هیئت مقنّنه مملکت باشند و نظر به مقتضیات عصر بکنند و قانونی مستقلاً مطابق با اکثر آراء بنویسند موافق مقتضی عصر به عقول ناقصه خودشان بدون ملاحظه موافقت و مخالفت آن با شرع اطهر بلکه هر چه به نظر اکثر آنها نیکو و مستحسن آمد او را قانون مملکتی قرار بدهند مشروط به اینکه اساس تمام مواد آن قانون به دو اصل مشؤوم که مساوات و حریّت (استقلال، آزادی) افراد سکنه مملکت است، باشد و سوای این، آنچه به تو گفته اند کذب محض است.» (ترکمان، ص ۴۶)
* در این عصر ما فرقه ها پیدا شده اند که بالمره منکر ادیان و حقوق و حدود هستند. این فرق مستحدثه را، بر حسب تفاوت اغراض، اسمهای مختلف است: آنارشیست، نیهیلیست، سوسیالیست، ناطورالیست، بابیست؛ و اینها یک نحو چالاکی و تردستی در اثاره [برانگیختن] فتنه و فساد دارند و به واسطه ورزشی که در این کارها کردهاند، هر جا که هستند، آنجا را آشفته و پریشان میکنند. سالهاست که دو دسته اخیر از اینها، در ایران پیدا شده و مثل شیطان، مشغول وسوسه و راهزنی و فریبندگی عوام اضل من الانعام هستند. یکی فرقه بابیه است و دیگر فرقه طبیعیه (ماتریالیست). این دو فرقه، لفظاً مختلف است و لبّاً [= در باطن] متفق هستند و مقصد صمیمی آنها نسبت به مملکت ایران، دو امر عظیم است: یکی تغییر مذهب، و دیگری تبدیل سلطنت [از صورت و ظاهر اسلامی آن به صورت و باطن صد در صد ضد اسلامی]. (ر. ک: رسائل، اعلامیه ها... ، ترکمان، ص ۷۴)
* «ای مسلمانان کدام عالم است که میگوید مجلسی که تخفیف ظلم نماید و اجراء احکام اسلام کند، بد است و نباید باشد. تمام کلمات راجع است به چند نفر لامذهب بیدین که احکام شریعت قیدی است برای آنها. میخواهند نگذارند که رسماً این مجلس مقید شود به احکام اسلام و اجراء آن.»
* «امّا فوائدی که برای مشروطه برشمردید و آن این که برای پادشاه و وزیران حدودی معین میشود، بسیار نیکو است، ولی این که فرمودید آزادی کامل برای ملت خواهد بود، این سخن از نظر اسلامی باطل و کفر است و آزادی کامل [به نحوی] که هر فرد برای هر کاری آزاد باشد، چنین آزادی در اسلام نیست و این که فرمودید قانونی وضع خواهد شد، اوّل این که قانون ما مسلمین در هزار و سیصد و اندی سال قبل وضع شده است و اگر هم برای تنظیم و اصلاح روابط اجتماعی و اداری قانونی نوشته شود، باید مطابق با شریعت اسلامی باشد و امّا این سخن که فرمودید برای شرع حدّی معین خواهد شد، بدانید که برای شرع و دین حدّی نیست».
* «آنچه خیلی لازم است برادران بدانند و از اشتباه کاری خصم بیمروت بیدین تحرّز نمایند، این است که چنین ارائه میدهند که علما دو فرقه شده اند و با هم حرف دینی دارند؛ و با این اشتباه کاری عوام بیچاره را فریب میدهند که یک فرقه مجلس خواه و دشمن استبدادند و یک فرقه ضد مجلس و دوست استبدادند. لابدعوام بیچاره میگویند: حق با آنهاست که ظلم و استبداد را نمیخواهند. افسوس که این اشتباه با هر زبانی و به هر بیانی بخواهیم دفع شود، خصم بیانصاف نمیگذارد، یعنی اصلاً نمیگذارند. (شیخ فضل‌الله نوری لوایح حضرت عبدالعظیم)
* «... به حکم اسلام باید ملاحظه نمود که در قانون الهی هر که را با هر کس مساوی داشته، ما هم مساویشان بدانیم و هر صنفی را مخالف با هر صنفی فرموده ما هم به اختلاف به آنها رفتار کنیم تا آنکه در مفاسد دینی و دنیوی واقع نشویم.» (ترکمان، ص ۵۹)
* " خدایا تو خودت شاهد باش که من آنچه را که باید بگویم به این مردم گفتم. خدایا تو خودت شاهد باش که من برای این مردم به قرآن تو قسم یاد کردم. خدایا تو شاهد باش که در این دم آخر هم باز به این مردم میگویم که مؤسس این اساس، لامذهبین هستند که مردم را فریب داده اند. این اساس، مخالف اسلام است. محاکمه من و شما مردم بماند پیش پیغمبر اکرم حضرت محمد ابن عبدالله (صلی الله علیه و آله وسلم)"
* "... چیزی نگذرد که حرّیت مطلقه، رواج و منکرات، مجاز و مسکرات، مباح و مخدّرات، مکشوف و شریعت، منسوخ و قرآن، مهجور بشود ..." (ترکمان، ص ۱۵۰)
* "... چرا اینهمه جرائد پر از کفر را که سبب تضعیف عقاید مسلمین بود، منع نمیکردند..."
* سال گذشته از سمت فرنگستان سخنی به مملکت ما سرایت کرد؛ و آن سخن این بود که هر دولتی که پادشاه و وزرا و حکامش بهدلخواه خود با رعیّت رفتار میکنند، آن دولت سرچشمهٔ ظلم و تعدّی و تطاول است... تا آنجا که بالمرّه آن مملکت از استقلال میافتد و در هاضمهٔ جانورهای جهانخوار بهتحلیل میرود؛ و گفتند معالجهٔ این مرض مهلک مفنّی (نابود کننده) آنست که مردم جمع بشوند، و از پادشاه، بخواهند که سلطنت دلخواه را تغییر بدهد و در تکالیف دولتی... قرار بگذارند که من بعد رفتار و کردار پادشاه و طبقات خدم و حشم او هیچوقت از آن قرار تخطّی نکنند؛ و این قرارداد را هم مردمان عاقل و امین و صالح از خود رعایا بهتصویب یکدیگر بنویسند... و گفتند نام آن حکمرانی بهدلخواه بهزبان این زمان سلطنت استبدادی است، و نام این حکمرانی قراردادی سلطنت مشروطه است، و نام قرارداد دهندگان وکلا و یا مبعوثین است، و نام مرکز مذاکرات آنها مجلس شورای ملّی است، و نام قراردادهای آنها قانون است، و نام کتابچهای که آن قراردادها را در آن مینویسند نظامنامه است. (اعلامنامهٔ نخستین (جمادی الثانی ۱۳۲۵) بهکوشش اسماعیل رضوانی در مجلهٔ تاریخ)
* چرا از روی قانون قرآن رفتار نکنیم و از روی قانون آلمان و انگلیس وضع قانون نماییم.<ref>هاشم محیط مافی: مقدمات مشروطیت، ص 357368. البتّه اصل این نوشته ها مربوط به کتاب خطی میرزا نصرالله مستوفی تفرشی است که متأسّفانه محیط مافی، بدون ذکر منبع، مطالب را از آن کتاب اخذ کرده است. جهت توضیح بیش تر، ر. ک: محمد ترکمان: مکتوبات، اعلامیه ها،... ، ج 2، ص 13 15.</ref>
* «اکنون که این افراد مخالف قدرت ضعیفی دارند، اگر نتوانیم وضع را اصلاح کنیم فردا که قدرت پیدا کردند، هرگز نخواهیم توانست وضع را تغییر داده و اصلاح کنیم. ما را به حال خود بگذارید و بروید زیرا با این وضع آمدن ما میسر نیست، اما این را به شما بگویم که اگر قصد اصلاح داشته باشید، بدانید که تا آن وقت آنها، شما را به خاک سیاه خواهند نشاند.»
* «... ایّها الناس من به هیچ وجه منکر مجلس شورای ملی نیستم ... صریحاً میگویم ... که من آن مجلس شورای ملی را میخواهم که عموم مسلمانان آن را میخواهند. به این معنی که البته عموم مسلمانان مجلسی می خواهندکه اساسش براسلامیت باشد و بر خلاف قرآن و بر خلاف شریعت محمدی (ص) و بر خلاف مذهب مقدس جعفری، قانونی نگذارد. من همچنین مجلسی میخواهم.»
* "... ، وقتی را صرف این کار با جمعی از علما کردم و بقدر میسور تطبیق به شرع، یک درجه شد ... لیکن فرقه که زمام امور حلّ و عقد مطالب و قبض و بسط مهامّ کلیه بدست آنها بود مساعدت نمیکردند بلکه صریحاً و علناً گفتهاند که ممکن نیست مشروطه منطبق شود با قواعد الهیه و اسلامیه و با این تصحیحات و تطبیقات دول خارجه ما را به عنوان مشروطه نخواهند شناخت."
* "ای عزیز اگر مقصود حفظ شرع بود نمیگفتند که مشروطه محبوب ماست، نخواهیم راضی شد که کلمه مشروعه نزد او نوشته شود ..."
* «اگر این جماعت مقصودی جز اجراء قانون الهی نداشتند، چرا قانون مجازاتشان، تمام بر خلاف قانون الهی بود.»
* والله! والله! والله! مُسَلَّم بدان که هم مرا میکشند و هم تو را. اینجا بمانید تا یک «مجلس شورای ملی اسلامی» درست کنیم و از این کفریات جلوگیری کنیم.»
* «این آزادی (بی حدود) که این مردم (مشروطه چیان افراطی) تصور کرده اند. .. کفر در کفر است. من شخصاً از روی آیات قرآن بر شما اثبات و مدلل میدارم که در اسلام، آزادی (انکار دین)، کفر است. اما فقط در آزادی شان، یک چیز است که فقط و فقط در خیر عموم، اگر کسی چیزی به خاطرش میرسد بگوید، لاغیر. اما نه تا اندازه ای باید آزاد باشد که بتواند توهین از کسی بکند. مراد ازخیر عموم، ثروت است و رفتن در راه ترقی است، و پیدا کردن معدن است، بستن سدهای عدیده است و ترقیات دولت و ملت. آیا گفته اند کسی که دارای این آزادی است، باید توهین از مردمان محترم بکند؟! آیا گفته اند فحش باید بگوید و بنویسد؟! آیا گفته اند انقلاب و آشوب و فتنه در مملکت حادث کند و پارتی اجانب باشد [ و] برای دولت خارج کار کند؟! از همه این مراتب گذشته، آزادی قلم و زبان برای این است که جراید آزاد، نسبت به ائمه اطهار هر چه میخواهند بنویسند و بگویند؟.»!
* «من والله با مشروطه مخالفت ندارم. با اشخاص بیدین و فرقه ضالّه و مضلّه مخالفم که میخواهند به اسلام لطمه وارد بیاورند. روزنامه ها به انبیاء و اولیاء توهین میکنند و حرفهای کفرآمیز میزنند. علمای اسلام مأمورند برای اجرای عدالت و جلوگیری از ظلم. چگونه من مخالف با عدالت و مروج ظلم میشوم؟ من در همینجا قرآن را از بغل خود درآورده، قسم خوردم و قرآن را شاهد عقیده ام قرار دادم که مخالف مشروطه نیستم. معاندین گفتند این قرآن نبوده است، بلکه قوطی سیگار بوده، حال با همچو مردمی چگونه مخالفت نکنم؟ چگونه بی طرف شوم و سخنی نگویم؟ من مخالف اساس مشروطیت نیستم؛ بلکه اول کسی که طالب این اساس بود من بودم و فعلاً هم مخالفتی ندارم امّا مشروطه به همان شرایطی که گفتم که قانون اساسی و قوانین داخلی مملکت باید مطابقت با شرع داشته باشد.»
* عامّه مطبوعات غیر از کتب ضلال و موادّ مضرّه به دین مبین، آزاد و ممیّزی در آنها ممنوع است، به موجب این ماده بسیاری از محرّمات ضروری الحرمة تحلیل شد زیراکه مستثنی فقط دو امر شد و حال آنکه یکی از محرّمات ضروریه، افتراست و یکی از محرّمات مسلّمه غیبت از مُسلم است و همچنین قذف مُسلم و ایذاء و سبّ و فحش و توهین و تخویف و تهدید و آن من الممنوعات الشرعیة و المحرّمات الالهیة، ..."
* «اولاً معنی مشروطیت چیست و حدود مداخله مجلس تا کجاست، و قوانین مقرره در مجلس میتواند مخالف با قواعد شرعیه باشد یا خیر؟ «ثانیاً مراد از حرّیت و آزادی چیست و تا چه اندازه مردم آزادند و تا چه درجه حریّت دارند. ما داعیان که در ابتدای امر در تأسیس این اساس دخالت داشته ایم... جداً خواهش داریم که زودتر جواب این دو سئوال را در کمال وضوح مرحمت و لطف بفرمائید که رفع وحشت قلوب بشود.»
* از برادران و «هم کیشان ایرانی نژاد» سئوال میکنیم که «آیا این فتنه های عجیب و این مفسده های عظیم» در این مملکت واقع شده است یا نه؟ «احترام میکنیم و نمیگوئیم این شرور و مفاسد از مجلس متولّد شده، و اینها اولاد اوست – میگوئیم اینها همزاد اوست.» برادران دینی ما باید بدانند در این عصر فرقه ها پیدا شدهاند که «بالمرّه منکر ادیان و حقوق و حدود هستند... و برحسب مقاومت اغراض اسمهای مختلف است: آنارشیست، نهلیست، سوسیالیست، ناتورالیست، بابیست؛ و اینها یک نحو چالاکی و تردستی در اثارهٔ فتنه و فساد دارند، و بهواسطهٔ ورزشی که در این کارها کرده اند هرجا که هستند آنجا را آشفته و پریشان میکنند. سالهاست که دو دسته اخیر از اینها در ایران پیدا شده و مثل شیطان مشغول وسوسه و رهزنی و فریبندگی عوام اضّل من الانعام هستند: یکی فرقه بابیّه است و دیگری فرقه طبیعیّه... و مقصد صمیمی آنها نسبت بهمملکت ایران دو امر عظیم است: یکی تغییر و دیگری تبدیل سلطنت. این اوقات این دو فرقه از سوءالقضا هر دو در جهات مجلس ملّی ما مسلمانها وارد و متصرّف شده اند، و جداً جلوگیری از اسلامیت دارالشورای ایران میکنند، و میخواهند مجلس شورای ایران را پارلمنت پاریس بسازند».
* «... به حکم اسلام باید ملاحظه نمود که در قانون الهی هر که را با هر کس مساوی داشته، ما هم مساویشان بدانیم و هر صنفی را مخالف با هر صنفی فرموده ما هم به اختلاف به آنها رفتار کنیم تا آنکه در مفاسد دینی و دنیوی واقع نشویم.»
* اگر مقصودشان اجرای قانون الهی بود و فایده مشروطیت حفظ احکام اسلامیه بود، چرا خواستند اساس او را بر مساوات و حریت قرار دهند، که هر یک از این دو اصل موذی خراب، نماینده رکن قویم قانون الهی است، زیرا قوام اسلام بر عبودیت است، نه بر آزادی و بنای احکام آن به تفریق مجتمعات و جمع مختلفات است، نه به مساوات ... مگر نمیدانی که لازمه مساوات در حقوق از جمله آن فَرْق ضاله و مضله، و طایفه امامیه نَهَج واحد محترم باشند و حال آن که، حکم ضال یعنی مرتد، به قانون الهی آن است که قتلشان واجب است و زنشان بائن است و مالشان منتقل میشود به مسلمین از وراثشان، جنازه آنها احترام ندارد، غسل و کفن و صلوة و دفن ندارند. بدنشان نجس است، ... اما یهود و نصارا و مجوس حق قصاص ابداء ندارند و دیه آنان هشتصد درهم است. پس اگر مقصود، اجرا قانون الهی بود، مساوات بین کفار و مسلمین نمیطلبیدند و این همه اختلافات که در قانون الهی نسبت به اصناف مخلوق دارد، در مقام رفع آن برنمیآمدند و مساوات را قانون مملکتی خود نمیخواندند. ... پس ای کسی که میل داری مساوی با مسلم باشی در بلد اسلام تو اسلام قبول نما تا مساوی باشی، والا به حکم خالق قهار باید در بلد اسلام خوار و ذلیل باشی. رساله تذکرةالغافل، منسوب به شیخ فضل‌الله نوری. (رسائل مشروطیت به کوشش غلامحسین زرگرینژاد، تهران، کویر، چاپ اول، صفحه های ۱۷۷ و ۱۷۸.)
* یکی از مواد آن ضلالت نامه (ترجمه قانون اساسی فرانسه) این است که افراد مملکت متساویالحقوقند و در این طبع آخر به این عبارت نوشته شده: «اهالی مملکت ایران در مقابل قانون دولتی متساویالحقوق خواهند بود» و این کلمه مساوات، «شاع وذاع حتی خرق الاسماع» ، و این یکی از ارکان مشروطه است که به اخلال [آن]، مشروطه نمیماند. نظرم است در وقت تصحیح، در باب این ماده، یکی نفر از اصول هیئت معدود بود، گفت به داعی: که این ماده چنان اهمیت دارد که اگر این باشد و همه مواد را تغییر بدهند، دول خارجه ما را به مشروطه میشناسند و اگر این ماده نباشد لیکن تمام مواد، باقیه باشد ما را به مشروطگی نخواهند شناخت. فدوی در جواب او گفتم: فعلی الاسلام السلام و برخاستم و گفتم: حضرات جالسین بدانید مملکت اسلامیه مشروطه نخواهد شد، زیرا که محال است با اسلام حکم مساوات. (رساله حرمت مشروطه از شیخ فضل‌الله نوری، [[کتاب]] رسائل مشروطیت، صفحه های ۱۵۱ تا ۱۶۷)
* ای مُلحد اگر این قانون دولتی مطابق اسلام است که ممکن نیست در آن مساوات، و اگر مخالف اسلام است، مُنافی [است] با آنچه که در چند سطر قبل نوشته شده که آنچه که مخالف اسلام است قانونیت پیدا نمیکند. ای بیشرف، ای بی غیرت، ببین صاحب شرع برای اینکه تو مُنتحل به اسلامی، برای تو شرف مقرر فرموده و امتیاز داد[ه] تو را، و تو خودت از خودت سلب امتیاز میکنی و میگویی من باید با مجوس و ارمنی و یهودی برادر و برابر باشم. (رساله حرمت مشروطه از شیخ فضل‌الله نوری، [[کتاب]] رسائل مشروطیت، صفحه های ۱۵۱ تا ۱۶۷)
* ای خداپرستان این شورای ملی و حریت و آزادی و مساوات و برابری و اساس قانون مشروطهٔ حالیه لباسی است به قامت فرنگستان دوخته که اکثر و اغلب طبیعی مذهب و خارج از قانون الهی و کتاب آسمانی هستند هویدا است. این فرقه فرنگان که سپاس دین و آیین ندارند قهراً و بالضروره ناگزیر از تأسیس ذاکون و قانونی خواهند بود که اساس مملکتداری و سیاستگذاری و تنظیمات ملکیه و انتظامات کلیه و حفظ حقوق و نفوسشان در تحت آن قانون و مربوط بدان ذاکون باشد و الا حیات و زندگانی صورت نبندد، بلکه مجبور از مشروطیت نیز خواهند بود... ولی ما فرقه علیه اسلامیان که با افتخار و مباهات بحمدالله و المنه کتابی داریم آسمانی، ناسخ صحف انبیاء جپن قرآن مجید و پیغمبری عقل اول و صفوت آدمیان که و ما ینطق عن الهوی ان هولا وحی یوحی، عاشیهٔ رسالتش به دوش و حلقهٔ اطاعتش در گوش چگونه توانیم به مجلس آزادان درآییم و شورای ملی و مساوات بخواهیم متابعت فرنگان خسیس و مشروطهطلبان پاریس و انگلیس نماییم دین به دنیا فروشیم و در تحریف [[کتاب]] خدا بکوشیم.<ref>نصری ع، رویارویی با تجدد، ص ۳۹۸</ref><ref>لوایح، صص ۳–۶۲</ref>
* «این پیر دعاگو، آفتاب لب بام هستم؛ دیگر هوس زندگی ندارم و آنچه را که در دنیا باید ببینم، دیدم. لکن تا هستم، در همراهی اسلام کوتاهی نخواهم کرد» (شیخ در نامه برای مشیرالدوله صدراعظم)
* «خدای تعالی راضی مباد از کسی که دربارة مجلس شورای ملی غیر از تصحیح، تکمیل و تنقیح، خیالی داشته باشد و بر سخط و غضب الهی گرفتار باشند کسانی که مطلب مرا بر خلاف واقع انتشار میدهند و با تدلیس مسلمانان، آنان را به اشتباه میاندازند، و راه رفع شبه ه را از هر جهت مسدود میسازند تا سخن ما به گوش مسلمانان نرسد و به خرج مردم بدهند که فلانی و سایر مهاجرین منکر اصل مجلس شورای ملی شده اند.» (شیخ فضل‌الله نوری لوایح حضرت عبدالعظیم)
* «اگر کسی را گمان آن باشد که مقتضیات عصر، تغییردهنده بعض آن قانون الهی است یا مکمل آن است؛ چنین کس هم از عقاید اسلامی خارج است؛ به جهت آن که پیغمبر(ص) ما خاتم الانبیاست و قانون او ختم قوانین است. خاتم آن کسی است که آن چه مقتضای صلاح حال عباد است الی یوم الصور، به سوی او وحی شده باشد و دین را کامل کرده باشد. پس بالبدیه ه چنین اعتقاد، کمال منافات را با اعتقاد به خاتمیت و کمال دین او دارد و انکار خاتمیت به حکم قانون الهی، کفر است. (همان: ۵۷)
* دیگر؛ روزنامه ها و شبنامه ه ا پیدا شد [که] اکثر مشتمل [بود] بر سبّ علمای اعلام و طعن در احکام اسلام و اینکه باید در دین شریعت تصرفات کرد[اشاره به روزنامه صور، کلام طالبوف و درخواست او مبنی بر افزدون سی هزار مساله به دین دار4 و فروعی از آن را تغییر داده، تبدیل به احسن و انسب نمود و آن قوانینی که به مقتضای یک هزار و سیصد سال پیش قرار داده شده است، باید همه را با اوضاع و احوال و متقضیات امروز مطابق ساخت؛ از قبیل اباحة مسکرات و اشاعة فاحشهخانه.
* «پس جعل قانون کلا ام بعضا منافات با اسلام دارد و این کار،کار پیغمبری ست، لذا هر رسولی که مبعوث شد از برای همین کار بود، بعضی از احکام پیغمبر سابق را امضا می فرمود و بعضی را تغییر می داد تا آنجا که خاتم انبیاء صلی الله و علیه و آله مبعوث شد و دین خدا را کاملا بیان فرمود. لذا او خاتم انبیاست و قانون الهی که او آورد دیگر نقص نخواهد داشت، حتی نسبت به تمام ایام و نیز نسبت به تمام مردم.» (همان: ۵۸-۵۷)
 
* شیخ فضل‌الله نوری<ref>در خلال گفت و گویش با طباطبایی و بهبهانی در تحصن حضرت عبدالعظیم(ع)</ref>: یک نفر واعظ متهم فاسد العقیده در بالای منبر، هزاران ناسزا... به علما و پیشوایان... دین و... وزرا و اعیان و اشراف و غیرها [غیرهم] میگوید و شما در پای منبر گوش ]می[کنید و خنده ]می[ نمایید و از نطاقی و لفاظی او تعریف و تمجید ]می[ نمایید. این جماعت (جمع افراطیون و فتنه و نفاق و نفوذی و ...) برای طبقه علما هیچ چیز باقی ]ن[ـگذارده اند و شما فقط با عنوان آیت الله و سیدین سندین و چهارشاهی پول هوایی مغرور شده اید!.. و الله بیخود شما با این عبارات، خوش وقت و مغرور گردیده اید. این مردم ((جمع افراطیون و فتنه و نفاق و نفوذی و ...)، گیج نیست ]ند[ با شما راه میروند؛ امروزه چون محتاج به شما هستند این است که شما را با لفظ، به مراتب عالیه رسانده اند، برای این است که قوه و قدرتی به دست بیاورند آن وقت شما را از درجات علیا به مرتبه سفلی بر میگردانند… امروز نوبت من است، چند روز دیگر نوبت شما میرسد! میدانم امروز ابداً این مطالب من به گوش شما فرو نمیرود، و لکن به شما میگویم و میسپارم گول نخورید، که این مردم بر ضد شما هستند. اگر شما از همین امروز ایراد سخت در کار نامشروعشان میکردید شما هم به حالت من بودید.
 
=== طرح شیخ فضل‌الله نوری برای عدالتخانه ملی، جنبش عدالت خواهی ===
* چیزی که قبل از مشروطه مطرح شد، عمدتاً '''عدالتخانه ملی''' بود آن چیزی که شیخ فضل‌الله و سیدین به خاطرش به قم رفتند و متحصن شدند و از مظفرالدین شاه خواستند و او هم حکمش را صادر کرد و بر اساس آن مجلس شورا تشکیل شد، عدالتخانهای بود متشکل از نمایندگان طبقات و اصناف مختلف جامعه از جمله صنف روحانیت. حتی شاهزاده ها هم به عنوان یک صنف، منهای خوانین در آن عضویت داشتند و در خصوص حوزه اقتدارات و دخالتهای محدود دولت نظر میدادند، قانون مینوشتند، قانون ه دولت ابلاغ میشد و دولت موظف بود اجرا کند و بعد هم بر عملکرد دولت نظارت میشد.<ref>شیخ فضل‌الله متفکر دوران گذار بود شیخ فضل‌الله نوری به مشروطه حداقلی باور داشت - گفتوگوی از مرحوم حجتالاسلام منذر</ref>
* مراد از حریت (استقلال، آزادی)، حریت در حقوق مشروعه و '''آزادی بیان در مصالح عامه''' است تا اهالی این مملکت مثل سوابق ایام، گرفتار ظلم و استبداد نباشند و بتوانند حقوقی که از جانب خداوند برای آنها مقدر است مطالبه و اخذ نمایند، نه حریت ارباب ادیان باطله و آزادی در اشاعه منکرات شرعیه که هر کس آنچه بخواهد بگوید و به موقع اجرا بگذارد.<ref>محمد ترکمان، مکتوبات و اعلامیه ها… شیخ فضل‌الله نوری، تهران، رسا، ۱۳۶، ص۲۱۰</ref>
* شیخ اصلاح امور را با تأسیس مجلسی با عنوان '''عدالتخانه''' میسر میدانست. در واقع شیخ به دنبال تأسیس نهادی بود که از این طریق جلوی بیعدالتیها را بگیرد.<ref>نصری ع. ''رویارویی با تجدد''. تهران؛ نشرعلم. ۱۳۸۶. ج اول ص ۳۹۲</ref>
* شیخ ما میگفت ما به مرحله گذار نیاز داریم که از دید او، '''عدالتخانه''' بود به نظر من عدالتخانه، یعنی مشروطه حداقلی. مشروطه اگر به معنای نفی خودکامگی دولتمردان و قانونمند کردن سیستم اداره کشور باشند، شیخ همیشه با این موضوع موافق بود و هیچ وقت هم از این تفکر عدول نکرد.<ref>شیخ فضل‌الله متفکر دوران گذار بود شیخ فضل‌الله نوری به مشروطه حداقلی باور داشت - گفتوگوی از مرحوم حجتالاسلام منذر</ref>
 
===قانونگذاری در نظریه سیاسی شیخ فضل‌الله نوری===
* «اگرچه حفظ نظام عالم محتاج به قانون است و هر ملتی که تحت قانون داخل باشند و برطبق آن عمل نمودند، امور آنها به استعداد قابلیت قانون شان منظم شد، ولی بر عامه متدینین معلوم است که بهترین قوانین، قوانین الهی است و این مطلب از برای مسلم، محتاج به دلیل نیست و بحمدالله ما طایفه امامیه، بهتر و کاملترین قوانین الهیه را در دست داریم؛ چون که این قانونی است وحی فرموده او را خداوند عالم به سوی اشرف رسلش و خاتم الانبیاءاش و وحی فرموده که: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی». (ترکمان، ۱۳۶۲: ۵۶)
 
* این قانون الهی ما، مخصوص به عبادات نیست، بلکه حکم جمیع مواد سیاسیه را بر وجه اکمل و اوفی داراست، حتی ارش الخدش. لذا ما ابداً محتاج به جعل قانون نخواهیم بود.» (همان: ۵۷-۵۶)
 
* «ماها باید برحسب اعتقاد اسلامی، نظم معاش خود را قسمی بخواهیم که امر معاد ما را مختل نکند و لابد چنین قانون منحصر خواهدبود به قانون الهی؛ زیرا اوست که جامع جهتین است؛ یعنی نظم دنیا و آخرت است. اگر کسی را گمان آن باشد که ممکن است و صحیح است جماعاتی از عقلا و حکما و سیاسیون جمع شوند و به شوری ترتیب قانونی بدهند که جامع این دو جهت باشد و موافق رضای خالق هم باشد، لابد آن کس از ربقه اسلام خارج خواهدبود؛ چون اسلام بدون اقرار به نبوت محقق نیست و اقرار به نبوت به غیر دلیل عقلی متصور نیست و دلیل بر نبوت، سوای احتیاج ما به چنین قانونی و جهل و عجز ما از تعیین آن نمی باشد و اگر خود را قادر بر آن بدانیم، پس دیگر دلیل عقلی بر نبوت نخواهیم داشت.» (همان: ۵۷)
 
===قانونگذاری و مجلس مقدس شورای ملی===
* «گر دراساسیه، محض تدلیس از باب لابدی نوشتند باید موادش مطابق باشد ولی باز درهمان نوشتند که تمام مواد قانونیه قابل تغییر است و از آن جمله مواد ماده موافق شرع بودن اوست و او را استثناء نکرده اند و به حکم این ماده آن هم تغییر داده می شد به قوه جبریه قانون مشروطه مطلقه. و حالا هم محض بستن دهان من و تو، اسم شرع را به زبان می رانند و لذا عملشان تماماً برخلاف و فاسد بود.» (همان: ۶۵-۶۴)
* «فصل دائر بر مراعات موافقت قوانین مجلس باشرع مقدس و مراقبت هیئتی از عدول مجتهدین درهر عصر بر مجلس شوری به همان عبارت که همگی نوشته ایم بر فضول نظام نامه افزوده شود و هم مجلس شوری را به هیچ وجه حق دخالت در تعیین آن هیئت از عدول مجتهدین نخواهد بود و اختیار انتخاب و تعیین و سایر جهات راجعه به آن هیئت، کلیه با علماء مقلدین هر عصر است لاغیر.» (همان ۲۶۷-۲۶۸)
* «من به هیچ وجه منکر مجلس شورای ملی نیستم، بلکه من مدخلیت خود را در تأسیس این اساس، بیش از همه کس می دانم؛ زیرا که علماء بزرگ ما که مجاور عتبات عالیات و سایر ممالک هستند، هیچ یک همراه نبودند و همه را به اقامه دلایل و براهین، من همراه کردم. از خود آن آقایان عظام می توانید این مطلب را جویا شوید. الان هم من همان هستم که بودم. تغییر در مقصد و تجددی در رأس من به هم نرسیده است. صریحا می گویم همه بشنوید و به غائبین هم برسانید که من آن مجلس شورای ملی را می خواهم که عموم مسلمانان آن را می خواهند؛ به این معنی که البته عموم مسلمانان را می خواهند که اساسش بر اسلامیت باشد و برخلاف قرآن و بر خلاف شریعت محمدی(ص) و برخلاف مذهب مقدس جعفری، قانونی نگذارد. اختلاف میانه ما و لامذهب هاست که منکر اسلامیت، و دشمن دین حنیف هستند؛ چه بابیه مزدکی مذهب و چه طبیعیه فرنگی مشرب طرف من و کافه مسلمین، این ها واقع شده اند و شب و روز در تلاش و تک و دو هستند که برمسلمان ها این فقره را مشتبه کنند ونگذارند که مردم ملتفت و متنبه شوند که من و آنها، همگی هم رأی و همراه هستیم و اختلافی نداریم».(همان: ۲۴۶-۲۴۵).
 
* خدمت با برکت حضرات علماء اعلام و حجج اسلام و عموم آقایان عظام و کافّه تابعين ائمه انام عليهم السلام اطال الله بقائهم.
وضع حاضر مجلس و تبعيت آن به '''اصول فرنگ و ظهور مذاهب باطله و تسلط فَِرق ضاله''' و قبول جمله از بابيه و بهائيه و مجوسی و طبيعی (ماتریالیست) و طّماع و مغرض و غير مقيد به دین، به عضویت، اساس دین و دنيا را متزلزل کرده. '''هر قدر به زبان موعظه و نصيحت'''، استدعا(ی) تشکيل مجلس محاکمه و تطبيق شرع مطهر کردیم '''غير امتناع، جواب ندادند'''. هر قدر خواستيم اساس این مجلس را طوری بکنيم که مایه آسایش عباد و امنيت بلاد باشد استنکاف کردند. لهذا '''هيئت مقدسه علما' و طلاب و مومنين و عقلاء مسلمين''' حاضر شده اند که به بذل نفس نفيس، عهدی را که با خداوند و رسول اطهر نمودند وفا کنند و ودیعه الهی را نگاهداری نمایند و شرع شریف را به طوری که از اسلاف گرفته اند به اخلاف بسپارند (و) پاس صدمات و زحمات حضرت رسول و ائمه هدی عليهم السلام و شهداء و صدیقين و مهاجرین و انصار و اساطين فقه سلف را داشته باشند. شماها هم کيشان در همين تکليف با ماها شراکت دارید و از عهد الهی مسئول هستيد مشاهده میفرمایيد چه '''انقلابی از بی ترتيبی''' این مجلس در اقطار ایران است؟ چه '''قتل ها'''، چه '''ظلم ها'''، چه '''نهب ها'''، چه '''غارت ها'''، یوماً فيوماً در تزاید است؟ '''به نحوی که به طور مطلق، امنيت برداشته شده''' «ظََهَر اْلَفَساُد فِي اْلبَِرَّ واْلبَْحِر بَِماَكَسبَْت أَْيِدي الَّناسِ». همت بفرمایيد دین خدا را، نصرت کنيد این مجلس را به شالوده صحيحه بنا کنيم و اشخاص خداشناس عاقبت بين دیندار به عضویت تعيين نمایيم و بندگان خدا را مرفه الحال، دین و دنيا را معمور و کافه ناس آسوده شوند تا بتوانيم از عهده جواب الهی «يَْوَم يَُقوُم الَّناُس لَِرّبِ اْلَعالَِميَن » برآئيم. «إِْن تَْنُصُروالله يَْنُصْرُكْمَوُيَثبِّْت أَْقَداَمُكْم.» <ref>مکتوبات و بيانات سياسی اجتماعی علمای شيعه دوره قاجار جلد 4 ،ص 205 /محمد حسن رجبی دوانی</ref>
=== طرح شیخ فضل‌الله نوری برای مجلس مقدس شورای ملی===
(اصل اول و اصل دوم متمم قانون اساسی ایران مصوب ۱۲۸۵ هجری شمسی)
* در این جا مناسب میدانم اصل دوم قانون اساسی را که خونبهای آیت الله شهید حاج شیخ فضل‌الله است، عیناً بیاورم:<ref>مقاله «شیخ فضل‌الله نوری و مشروطه» از مرحوم محقق علی رجبی دوانی کازرونی - تنظیم برای تبیان: رهنما، گروه حوزه علمیه</ref>
مجلس مقدس شورای ملی که به توجه و تأیید... حضرت امام عصر عجل الله فرجه و بذل رحمت اعلی حضرت شاهنشاه اسلام خلد الله سلطانه و مراقبت حجج اسلامیه کثّرالله امثالهم و عامّه ملت ایران تأسیس شده، باید در هیچ عصری از اعصار، مواد قانونیّه آن مخالفتی با قواعد مقدسه اسلام و قوانین موضوعه حضرت خیرالانام صلی الله علیه و آله نداشته باشد؛ و معیّن است که تشخیص مخالفت قوانین موضوعه با قواعد اسلامیه، بر عهده علمای اعلام ادام الله برکات وجودهم بوده و هست؛ لهذا رسماً مقرر است در هر عصری از اعصار هیأتی که کمتر از پنج نفر نباشد، از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند، به این طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه، اسامی بیست نفر از علما که دارای صفات مذکور، باشند به مجلس شورای معرفی بنمایند. پنج نفر از آنها را یا بیش تر به مقتضای عصر، اعضای شورای ملی به اتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده به سمت عضویت بشناسند، تا موادی که در مجلسین عنوان میشود، به دقت مذاکره و غور و بررسی نموده، هر یک از آن مواد معنونه که مخالفت با قوانین مقدسه اسلام داشته باشد، طرح و رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأس این هیئت علما در این باب مطاع و متّبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجت عصر عجل الله فرجه تغییرپذیر نخواهد بود.
* در مجلس در حضور هزار نفر ، بلکه بیشتر صریحاً گفتند ما مشروعه نمیخواهیم. و دیگر به رأیالعین همه دیدیم و میبینیم که از بدو افتتاح این مجلس، جماعتِ لاقید لاابالی لامذهب از کسانی که سابقاً معروف به بابیبودن، بوده اند و کسانی که منکر شریعت و معتقد به طبیعت [ماتریالیست] هستند، همه در حرکت آمده و به چرخ افتاده اند، سنگهاست که به سینه میزنند و جنگهاست که با خلق خدا میکنند.
 
=== شیخ فضل‌الله نوری دربارهٔ خیر عموم و دو امر احکام دینیه و سلطنت ===
* مراد از '''خیر عموم'''، '''ثروت''' است و رفتن در راه '''ترقی''' است، و پیدا کردن '''معدن''' است، بستن '''سدهای''' عدیده است و '''ترقیات''' '''دولت''' و '''ملت'''.
* «ای مسلمان اسلام که دین ما و امتان حضرت ختمی مرتبت است از همه ادیان اکمل و بنای آن برعدل تام است کما قال الله تعالی (إن الله یامر بالعدل و الاحسان) و در دین اسلام بحمد الله تعالی نیست، مگر عدل؛ و نبوت و سلطنت در انبیاء سلف، مختلف بود. گاهی مجتمع، و گاهی مفترق؛ و در وجود مبارک نبی اکرم و پیغمبر خاتم- علیه و علی آله الصلاة ما دام العالم- و همچنین در خلفاء آن بزرگوار، حقّاً اَمغیره، نیز چنین بود. تا چندین ماه بعد از عروض عوارض و حدوث سوانح مرکز این دو امر یعنی تحمل احکام دینیه (اشاره به علما) و اعمال قدرت و شوکت و دعاء امنیت (اشاره به حاکمان۵) در دو محل واقع شد و فی الحقیقه این دو هر یک مکمل و متمم دیگری هستند یعنی بنای اسلامی براین دو امر است: نیابت در امور ثبوتی، و سلطنت . و بدون این دو، احکام اسلامیه معطل خواهد بود. فی الحقیقة سلطنت قوه اجرائیه احکام اسلام است پس تحصیل عدالت به اجراء احکام اسلام است و در اسلام انذار وعد و وعید مثل اقامه حدود هر دو در کار اجرا است بلکه اندازه مدخلیت آن بیشتر است و آن عبارت است از خدا ترسی و اذعان به مبدأ و معاد که از این رو خوف ورجاء حاصل شود و این دو امر قلبی نفسی باطنی بیشتر مؤثر است در اقدام به معروف و اجتناب از منکر که حقیقت عدل است و هر مقدار تدین به مبدأ و معاد و خدا ترسی و امیدواری شدیدتر است عدالت منبسط تر خواهد بود و هر چه از این تدین کاسته شود بی اعتدالی زیاده خواهد شد.»<ref>بیانیه مرحوم شیخ فضل‌الله نوری در رد مشروطیت</ref>
* «امور عامه یعنی اموری که مربوط به تمام افراد رعایای مملکت باشد و تکلّم در امور عامه و مصالح عمومی ناس، مخصوص است به امام (ع) یا نواب او و ربطی به دیگران ندارد.»<ref>محمد ترکمان، همان، ص۶۷؛ عبدالحسین خسروپناه، همان، صص۲۱</ref>
* ابراهیم زنجانی، دادستان محکمه ای که رای به اعدام شیخ فضل‌الله نوری داد در یادداشتهای خویش (رساله مکالمات با نورالانوار) مربوط به دوران نخستوزیری امینالسلطان در مشروطة اول، از «گستاخی» شیخ نوری با شاه و صدراعظم سخن میگوید: شیخ نوری «… محرم مجالس بزرگان و امرای پایتخت، بلکه گستاخ با صدارت و نفس سلطنت ('''قاجار''') است.»<ref>عبدالله شهبازی، «زندگی و زمانه شیخ ابراهیم زنجانی…»، زمانه، سال ۲، ش۱۰، صص۱۹–۱۸</ref>
* از نظر شیخ فضل‌الله نوری: «بنای اسلامی بر این دو امر است: نیابت در امور نبوتی و سلطنت و بدون این دو، احکام اسلامیه معطل خواهد بود. در حقیقت سلطنت، قوه اجرائیه این احکام اسلام است» (فیرحی، ۱۳۹۲، ص۳۰۵) و همچنین ایشان تأکید دارد که: «اگر بخواهند بسط عدالت شود، باید تقویت به این دو فرقه بشود؛ یعنی حمله احکام و اولی الشوکه من اهل الاسلام» (همان).
* نامه ما به وسیله صدر اعظم از لحاظ انور گذشته ما دعاگویان در اطاعت اوامر ملوکانه تا حدی حاضریم که مخالف با مذهب ما نباشد، ولی چیزی که مخالف با مذهب باشد تا جان در بدن داریم نخواهیم گذاشت اجراء شود (ترکمان، ۱۳۶۲، ج۱، ص۳۷۵-۳۷۱).
* عینالسلطنه در این باره نوشته است: «شیخ، شکایت زیادی از شاه داشت» (عین‏السلطنه، ۱۳۷۷، ج‏۳، ص۱۸۹۸).
* بر شماهاای نواب امام وای حصون اسلام که خود را عندالله و عند الرسول موقوف و مسؤول میشناسید، واجب است که پادشاه را از عاقبت این فتنه تحذیر بکنید، بلکه خاطر خطیر را تکدیر بفرمایید که… به فضل تعالی، طبقات حمات اسلام کرور کرور در هر صُقع[i] از برای مجاهده و مبارزه با زنادقه و ملاحده حاضرند و به حکم جهان مطاع امام عصر (ارواحنا فداه) فرمان شما را منتظرند. فیا خلفاء امام علی المسلمین و یا ورثه الانبیاء و المرسلین اجیبوا داعی الله… (کسروی،۱۳۴۰، ص۴۱۰؛ ابوالحسنی منذر، ۱۳۸۳، ص۳۲۱).
 
===«مساوات» از نگاه مشروطه خواه مشروعه طلب<ref>«مساوات» در اندیشه شیخ فضل‌الله نوری / مرتضی حسینی</ref>===
* شیخ فضل‌الله با تأکید بر تفاوتهایی که شرع مقدس بین مسلمان و غیرمسلمان بویژه مرتدان و بابیها قرار داده، معتقد است اگر مساوات معمول شود، مسلمانان جایگاه خود را در شریعت از دست خواهند داد. او هواخواهان مساوات در معنی غربی آن را «کفار و بدعتگذارانی می داند که مفاهیمی چـون شورای ملی، آزادی، برابری و قـانون اسـاسی را که البسه دوخته شده بر هیأت بیگانه و خارج از قانون الهی و قرآن اسـت رواج میدهند».8 مرحوم شیخ فضل‌الله ، این تفسیر از مساوات را که بر مبنای آن، همگان از زن و مـرد و مـسلمان و غیر مسلمان در جرایم مشابه که مرتکب گردند یـا نسبت به آنان انجام شود، از نظر قانون دارای کـیفر و حـکم مشابه اند را رد کرده و می نویسد: «به حکم اسلام باید ملاحظه نمود کـه در قـانون الهـی هر که را بـا هر کس مساوی داشته، ما هم مساویشان بدانیم و هر صنفی را مخالف با هر صنفی فرموده ما هم به اختلاف به آنها رفتار کنیم تا آنکه در مفاسد دیـنی و دنیوی واقع نشویم».<ref>غلامحسین زرگری نژاد، همان،ص 177.</ref>
 
* شیخ به تفاوتهای عمده ای که در احکام اسلامی در رابطه با مکلفان وجود دارد اشاره کرده و می نویسد:«با توجه بـه اختلافها، مـساوات ممکن نیست، جز اینکه خـیال ایـن باشد که دکانی در مقابل شرع گشوده شود و احکام جدیدی تأسیس گردند. احکام اسلامی تفاوت فراوانی بین موضوعات مکلّفان در عبادات و معاملات و تجارات و سیاسات از مسلم و کافر و کـافر ذمـی و حربی و کافر اصلی و مرتد و مرتد مـلی و مـرتد فـطری می گـذارد. بنابراین، چگونه یک مسلمان می تواند از قانونی پیروی کند که همه مردم را برابر می خواند».<ref>ماشاالله حشمتی، همان، ص 97.</ref>
 
=== خدا قرار داده زن را مختارة النفس، به آنچه شریعت حکم فرموده عیبی نیست ===
* اقرار مینمایم که آنچه دارا هستم از اموال ... ملک طلق مال '''خالص علیه عالیه متعالیه خانم والده محترمه''' (سکینه دختر محدث نوری) فرزندی آقا ضیاءالدین و غیره سلمهم اللّه تعالی (است) و ابداً احدی از ورثه را نمیرسد با ایشان چون و چرا نماید، مال خود ایشان است، هر نحو بخواهند در آن تصرف نمایند؛ و به هر که میل ایشان باشد بدهند.<ref>همان، ج96.</ref>
* شیخ فضل‌الله نخستین کسی است که اجازه تأسیس مدارس دخترانه و پسرانه را در ایران میدهد.<ref>مجتهدی که صد سال پیش زبان فرانسه میدانست، حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری - مشرق نیوز 21 آوریل 1393</ref>
* خدا قرار داده زن را '''مختارة النفس''' به آنچه شریعت حکم فرموده عیبی نیست.<ref>وصیتنامه شیخ شهید، علی ابوالحسنی منذر، خانه بر دامنه آتشفشان، ج96.</ref>
 
==طرح قتل شیخ فضل‌الله نوری و طرح محو کردن بافت اسپهبدان-سربداران<ref>طرح محو کردن بافت اسهبدان-سربداران: مرعشیان(سادات مرعشی) , علویان , رستمداران , رویان , کیاییان (سادات ملاطی) , کجور , طبرسیان , سادات هزارجریبی و ...</ref>==
* '''ناظمالاسلام کرمانی''' در روزنامه کوکب دری در شماره ۱۳ سال اوّل خود در حمله به شیخ فضل‌الله نوری و اطرافیانش نوشت: «شما مردم نادان چرا این قدر اعتقاد به این اشخاص دارید که در هزار و سیصد سال قبل به یزید بن معاویه یاغی شد و (معاویه) قشون فرستاد، خود (و) همراهانش را کشتند. حالا این مردم روضه خوانی مینمایند، خرج میدهند و مال خود را بیجهت تفریط مینمایند. یک جماعتی به خاک کربلا اعتقاد دارند، این خاک چه مزیت و برتری با خاکهای دیگر دارد».
* '''جهانگیرخان صور اسرافیل''' و '''یحیی کاشانی''' در روزنامه حبل المتین (۲۶ ذی قعده ۱۳۲۵ قمری) چنین می نویسند: «خراب باد ناحیه نور مازندران که آب و خاکش شرارت خیز و فساد انگیز است سرزمینی که مادر و وطن حیله گران ترّار و مسقط الرأس شیادان مکار است، هنود را عقیدت بر آن است که دیو بزرگ یامها دیورا مسکن اصلی و نقطه مرکزی خطه مازندران است و فردوسی این وادی را آرامگاه دیوان و خوابگاه ددان و غولان می نویسد و الحق از تجربیات اخیره می توان استکشاف نمود که این سخن تا حدی قرین به صحت است افسانه نیست و یاوه نه بر آورد دکانش باطنی پلید و روانی نا پاک دارند اگر چه حکم کلی نمی توان کرد و همه اهالیش را متهم نشاید ساخت لیکن بی شائبه اغراق و غلو از دیگر نقاط شریر و بدطینت زیاد دارد و نادرست و بد افکار فراوان پرورش می دهد» (حبل المتین، ۱۳۸۳، چ دانشگاه تهران: ۸۲۵).
==گزیده سخنان و نوشته های دیگران دربارهٔ شیخ فضل‌الله نوری (دارای منبع)==
* '''علامه امینی''' (عبدالحسین امینی نجفی متولد ۱۳۲۰ هجری قمری در تبریز) در کتاب شهداء الفضیله مینویسد: ” تا دستهای از تبهکاران او را که دشمن زشتکاری و فریب و کفر بود، مانع خویش یافتند و او را به دار آویختند و شهید دست ظلم و تجاوز گشت، قربانی راه تبلیغ دین، شهید راه خدا، شهید مبارزه با زشتی و تباهی و فریب؛ شد”<ref>شهداء الفضیله، حاج شیخ عبدالحسین امینی، چ 2، مکتبه الطباطبائی، قم 52.</ref>
* شهید [[مرتضی مطهری]] در کتاب «اسلام و مقتضیات زمان» در خصوص شیخ فضل‌الله ، میگوید: «مرحوم نوری مرد بزرگی بود، مجتهد مسلم و تا حدودی که شنیدهایم مردی بسیار پاک و با تقوا و عادلی بوده است. مجتهد مسلّم العداله و عادل مسلم الاجتهاد بود.»<ref>اسلام و مقتضیات زمان، مرتضی مطهری، ص 159.</ref>
* '''میرزا حبیبالله رشتی''' نیز که عمدتاً از اعطای اجازة اجتهاد به دیگران اکراه داشته و نوعاً در این امر احتیاط زیادی به خرج میداد، در تقریظ بر رسالة فقهی شیخ فضل‌الله با عنوان «قاعدة ضمان الید» مقام علمی و تحقیقی شیخ را به نحوی شگفت و کمنظیر ستوده است. ایشان در بخشی از این تقریظ چنین میآورد:
«هان ای کسی که این اوراق را دریافته و بر آنها وقوف مییابی، چنانچه در اعماق دریاها فروروی و سوار بر اُشتر، بیابانهای خشک و لمیزرع را شتابان درنوردی، همانا از حیث تحقیق و تدقیق، بهتر از آنچه که در این دفتر آمده، نخواهی یافت. ضروری است که در مجالس عمومی، به فضل و کمال صاحب این رساله، ندا دردهند و سوارگان دیار به سوی او تشویق گردند، من در این رساله نظر افکنده و آن را زیبا و دلنشین یافته ام چه بسیار دُره ای گرانبها و مرواریدهای بدیع و دست ناخورده که در آنها به امانت نهاده شده است، سزاوار است که مضامین آنرا نه با خامه بر صحیفة اوراق، که با ذرّات طلا بر مردم دیدگان بنگارد. آفرین خدای بر مؤلف آن باد و اوست عالم پرسوز و گداز، فروغ دیده و نور چشمم شیخ فضل‌الله ... همانا او در تحصیل قواعد علمی و اصول اجتهادی ـ که مدار اجتهاد و ملاک صحت اعمال عباد بر آنها و وابسته بدانهاست ـ خود را به رنج افکنده و روزگاری دراز و به قدر کفایت را نزد من و اساتید عظام حاضر شده است تا به حمدالله به آرزوی خود دست یافته و عالمی ربانی و رهنمایی راستین و حقانی و مجتهدی متبحّر و کامل و جامع و معقول و منقول گردیده است. رواست که بندگان مؤمن خدا وی را در امور دینی مرجع خود قرار دهند...»<ref>تقریظ کتاب قاعدة ضمان الید، نسخه خطی آن موجود در کتبابخانة آستان قدس رضوی شمارة 9632.</ref>
* '''میرزای شیرازی''' شیخ را به منزله «نفس خویش» میشمرد و معروف است در پاسخ این سؤال که آیا اجازه میدهید به عنوان ارجاع احتیاطات فتوا به «غیر»، به شیخ رجوع کنیم؟ فرموده بود: میان من و شیخ فضل‌الله ، غیریتی نیست؛ او «خود من» و «نفس من» است!<ref>از اظهارات مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی، مورخ، رجال شناس، و متخصص بزرگ کتابشناسی در دوران معاصر</ref> سخن '''میرزای شیرازی''' در جواب یکی از اهالی تهران که برای حل مسائل شرعی به ایشان مراجعه کرده بود، دال بر عظمت علمی ایشان است که فرموده بود: «مگر شیخ فضل‌الله در تهران نیست که به من مراجعه میکنید؟<ref>قاعدة ضمان الید، شیخ فضل‌الله نوری کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره ۹۶۳۲.</ref>
* [[محدث نوری]] در تقریظ بر «صحیفهٔ مهدویه ی» شیخ، این اوصاف شگرف را در مدح او میآورد: «کوه بلند علم و ستون استوارفضل، مقتدای فقیهان برجسته و معتمد عالمان چیرهدست، جامع علوم معقول و منقول، حاوی حقایق فروع و دقایق اصول، بوستان علم و اقیانوس فضل، عالم عامل کامل...»<ref>در «شاخه طوبی» نیز از شیخ با عنوان مجمع المحاسن والفواضل، مالک ازمه الفروع و الاصول، والاخذ بنواصل المنقول و المعقول، علم الاعلام و الحبر القماقم یاد میکند.</ref>
* مرحوم '''مولا محمد آملی''' از یاران شیخ فضل‌الله نوری (۱۲۶۳ ق. آمل - ۱۳۳۶ ق. آمل) پدر بزرگوار '''محمدتقی آملی''' (۱۳۰۴ آمل - ۱۳۹۱ تهران) دربارهٔ مقام علمی مرحوم شیخ فضل‌الله نوری مینویسد: روزی حضرت استاد اعظم '''سید ابوالحسن رفیعی قزوینی''' (۱۳۱۰ ق. قزوین - ۱۳۹۵ ق. تهران) معروف به '''علامه رفیعی''' پس از جلسه درس به مناسبتی فرمودند: مرحوم حاج شیخ فضل‌الله نوری مجتهد مسلم بوده است و بسیار جای تعجب است که چه پیش آورده اند که یک روحانی مجتهد مسلم برای حفظ جانش تقیه نکرده است و نیز حضرت استاد '''علامه شعرانی'''، روزی بعد از جلسه درس مکاسب '''شیخ انصاری''' به مناسبتی فرموده است من حواشی مرحوم حاج شیخ فضل‌الله نوری را بر مکاسب شیخ دیده ام و حقا با حواشی آقا '''سید محمد کاظم یزدی''' برابری میکرد و از آن کم نداشت.<ref>بر اساس نوشتاری از آیت الله حسنزاده آملی - پایگاه اطلاعرسانی حوزه</ref>
* نکتهٔ مورد تأمل دیگر در گزارش مورخان آن است که گزارشگران به طور کلی از مخالفان سرسخت شیخ بوده و چه بسا نگارش تاریخ را فرصتی برای تصفیه حساب شخصی و خطی خویش با شیخ انگاشته اند. توجه به این نکته نیز دیوار بیاعتمادی را بین خواننده و آنها ضخیمتر ساخته و پژوهشگران را وامیدارد که برای درک «واقعیّت» ماجرا به جستوجوی اسناد و مدارک دست اول تاریخی برخیزند. برای نمونه، میتوان به «ناظم الاسلام کرمانی» اشاره کرد که شیخ فضل‏الله نوری او را به علت درج مقالات کفرآمیزدر روزنامهٔ «کوکب دری»<ref>ر. ک، خانه، بر دامنه آتشفشان، از راقم این سطور، صص 115-116، گفتگوی شیخ با سیدین طباطبایی و بهبهانی در تحصن حضرت عبدالعظیم علیه السلام</ref> تکفیر کرده و کرمانی نیز از این امر بسیار ناراحت بود.<ref>تاریخ بیداری ایرانیان، بخش دوم، 4/169-170</ref>
* '''محمد تقی فلسفی''' فرزند '''محمدرضا تنکابنی''' نقل میکند: "حاج شیخ فضل‌الله نوری به دلیل طرفداری از مشروطه مشروعه در وضعیتی قرار گرفت که ناچار به ترک تهران شد لذا به ری رفت و در کنار مرقد حضرت عبدالعظیم متحصن شد. در آن ایام هم در مضیقه مالی قرار گرفت اما آن بحران را به خوبی گذراند. شایع شده بود که از نقطه مجهولی برای او پول میآید اما کسی نمیدانست کجا و چه کسی. بعد از گذشت سالیان طولانی از ماجرای مشروطه مرحوم '''حسین خاکباز''' فرزند مرحوم آیةالله '''محسن اراکی''' (حاج آقامحسن سلطانآبادی عراقی (اراکی)) برایم نقل نمود که آن پوله ا را پدرم که املاک قابل ملاحظه ای داشت و در امر زراعت فعالیت میکرد به طور محرمانه برای ایشان فرستاد، چون ایشان نیز طرفدار مشروطه مشروعه بود و احساس میکرد حاج شیخ در معرض خطر کشته شدن است لذا به همراه پولها بیتی بر روی کاغذی کوچک نوشت و به حامل داد که به ایشان برساند. آن بیت این بود:من نمیگویم سمندر<ref>گویند سمندر در آتش نمیسوزد لذا به آن آذرنشین (یعنی موجودی که در آتش مینشیند و نمیسوزد) هم گفته اند. (فرهنگ عمید)</ref> باش یا پروانه باش -چون به فکر سوختن افتاده ای مردانه باش"<ref>خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، ص.</ref>
* '''پیتر آوری''': «برخی ادعا کرده اند که شیخ به مقام سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی و... رشک میبرد و همین موضوع موجب کنارهگیری او از روحانیون گردید، اما شیخ فضل‌الله را بایستی نماینده آن مکتب فکری دانست که حاکمیت را از خداوند میدانند و نه از مردم و شاه.»
* '''ماشاءالله آجودانی''': «بیانصافی است اگر بخواهیم حمایت بیدریغ او [شیخ فضل‌الله ] را از محمدعلیشاه و مخالفت عمیق و بنیادیاش را با مشروطه، صرفاً به مسائل شخصی و اختلافات خصوصی با بهبهانی و طباطبایی بر سر ریاست روحانی مجلس تقلیل دهیم... او به روشنی بر تناقض عمیق دموکراسی و نظام مشروطیت با اسلام و مبانی اعتقادی آن انگشت نهاد.»
* جلال آل احمد در کتاب خدمت و خیانت روشنفکران مینویسد: «شیخ شهید نوری نه به عنوان مخالف مشروطه که خود در اوایل امر مدافعش بود بلکه به عنوان مدافع مشروطه باید بالای دار برود و من میافزایم و به عنوان مدافع کلیت تشیع اسلامی ... و به هر صورت از آن روز بود که نقش غربزدگی را همچون داغی بر پیشانی ما زدند و من نعش آن بزرگوار را بر سردار همچون پرچمی میدانم که به علامت استیلای غرب زدگی پس از دویست سال بر بام مملکت ما افراخته شد و اکنون در لوای این پرچم ما شبیه به قومی از خود بیگانه ایم.»
* سید محمود طالقانی گفته است: «کشته شدن مرحوم آقا شیخ فضل‌الله نوری بدون محاکمه، لکّه ننگی در تاریخ مشروطیت نهاد.»
* ناظم الاسلام از مخالفان سرسخت شیخ بعد از جلسهای خصوصی با شیخ فضل‌الله نوری (که '''علامه قزوینی''' سرشناسترین [[غرب]]شناس [[تاریخ]] [[ایران]] هم شاگردش بود و هم معلم فرزندانش) چنین میگوید: «ناظم الاسلام، ترابه حقیقت اسلام قسم میدهم. آیا این مدارس جدیده خلاف شرع نیست؟ و آیا ورود به این مدارس مصادف با اضمحلال دین اسلام نیست؟ آیا درس زبان خارجه و تحصیل شیمی و فیزیک عقائد شاگردان را سخیف و ضعیف نمیکند؟»<ref>ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول ج اول، رودکی ۱۳۶۱</ref>
* آیت الله حاج '''شیخ حسین لنکرانی'''، ضمن اشاره به روابط خاص شیخ با حاج میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله (ریاضیدان و منجم نامدار و دانشمند ذوفنون عصر قاجار) میگفت: «اوراق و نشریاتی که در خارج کشور نشر مییافت و ارتباط به اسلام و ایران داشت، به وسیله مرحوم نجم الدوله تهیه میشد و همراه با ترجمه آن قسمت از آنها که به زبانهای غیر شرقی نوشته شده بود، تحویل مرحوم شیخ میگردید. ضمناً شنیده میشد که حاج نجم الدوله رابط شیخ با سید جمال الدین اسدآبادی همدانی معروف بوده اند. به گفته وی: برای عدم کشف این وضع، ارتباط شیخ و نجم الدوله به شکل مجلس درس انجام مییافته، او در خدمت شیخ از فقه و اصول و کلام بهرهمند میشده و شیخ هم علم نجوم و هیئت را که خود در آن سابقه داشته به وسیله مباحثه با این منجم هیوی معروف، تکمیل میکرده است. در تأیید سخنان لنکرانی، میتوان از نزدیکی و مشابهتی که میان سخنان شیخ (در لوایح ایام تحصن حضرت عبدالعظیم علیه السلام در صدر مشروطه، راجع به ماهیت مکاتب غربی نظیر ناتورالیسم و ...) با مندرجات رساله سید جمال الدین در رد نیچریه وجود دارد، شاهد مثال آورد.» (برای نامه مذکور، ر. ک: «دیده بان، بیدار!» از همین قلم)
* آیت الله حاج '''شیخ حسین لنکرانی''': «برای تهیه و ترجمه مندرجات جراید اروپا دربارهٔ ایران، در اواخر عمر خویش از میرزا محمدخان قزوینی معروف بهره میگرفت که خود زمانی نزد شیخ درس خوانده بود و در صدر مشروطه در اروپا به سر میبرد. در همین زمینه، نامه مهمی از قزوینی به شیخ وجود دارد که در آن، قزوینی ضمن تأکید بر امتیاز خاص روحانیت شیعه بر مقامات کلیسا (در رهبری نهضته ای رهایی بخش و عدالتخواه)، شرحی زباندار از مصادره اموال کلیسا و اخراج اسقف بزرگ پاریس در همان ایام توسط دولت فرانسه، و موافقت مردم آن کشور با این امر، به شیخ نوشته و شاید به طور ناخواسته، توجه شیخ را به ماهیت ضد دینی فرهنگ و تمدن غرب، جلب کرده است.» (برای نامه مذکور، ر. ک: «دیده بان، بیدار!» از همین قلم)
* شیخ شهید نسبت به علوم زمان و رویدادهای عصر آگاهی داشت و هرگاه احساس میکرد چیزی را که باید بداند، به یادگیری آن همت میگماشت. یکی از هم عصران شیخ میگوید: در این اواخر نزد مرحوم میرزا جهانبخش منجّم مشغول خواندن علم نجوم و اسطرلاب بود. من عرض کردم آقا در این آخرعمر برای چه علم نجوم تحصیل میکنید؟ فرمود: من از این علم بی بهره ام و این مسئله برای من، یعنی برای اهل علم، خوب نیست که از آن بی بهره باشند. بمیرم و این علم را بدانم بهتر است که نادانسته بمیرم.<ref>اکبر رضایی تبریزی، صفحه 141</ref>
* «قانون یا باید خود را «حافظ شریعت» بداند و یا خود، شریعتی دیگر خواهد شد. پس، رویکرد تاریخی ما به قانون در مشروطیت روی آوردن به شریعتی دیگر بود، بیآنکه خود بدانیم. شیخ فضل‌الله نوری به همین «نسبت» توجه یافته بود، چرا که «شرع» نیز در مقام احکام به مجموعه ای از شرطها و حدود – یعنی قانون – مبدل میشود.»<ref>فردایی دیگر، [[مرتضی آوینی]]، آخرین رنج دوران، ص۹۲، نشر واحه، چاپ دوم تابستان ۱۳۹۰، شابک ۹۷۸–۶۰۰–۹۱۷۶۸–۲–۳</ref>
* «متفکر مشروطیت مشروعه شیخ فضل‌الله نوری بود. از علمای طراز اول که پایه اش را در اجتهاد اسلامی برتر از طباطبایی و بهبهانی شناخته اند»<ref>ایدئولوژی نهضت مشروطیت، فریدون آدمیت، ص ۴۲۹</ref>
* «شیخ فضل‌الله از لحاظ علم و آراستگی به کمال، معروف و فقیه جامع و کامل ... مجتهد سرشناس و عالمی متبحر... و از لحاظ اجتهاد برتر از دیگران بود»<ref>انقلاب ایران، [[ادوارد براون]]، ترجمه احمد پژوه</ref>
* «روزی که مشار الیه (شیخ فضل‌الله ) در خانه آقای طباطبایی بود، در مجلس در ضمن مذاکره گفت ملای سیصد سال قبل به کار امروز نمیخورد. شیخ در جواب گفت: خیلی دور رفتی بلکه ملای سی سال قبل به درد امروز نمیخورد. ملای امروز باید عالم به مقتضیات وقت باشد، باید مناسبات دول را نیز بداند.»<ref>تاریخ بیداری ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانی، ص ۲۵۶</ref>
* '''محمداسماعیل رضوانی''': «شیخ فضل‌الله مقام اجتهاد داشت و این مقام بر همه کس مسلم بود، به طوری که حتی سرسختترین دشمنان او نیز نتوانستند عظمت علمی او را انکار کنند و حتی بسیاری او را از بهبهانی و طباطبایی و امثال آن دو برتر میدانستند. در بحبوحه انقلاب (مشروطه) آنچه امکان داشت به این پیرمرد، به دروغ یا راست، افتراء و تهمت زدند؛ اما هیچکس منکر مقام علمی او نشد.» انقلاب مشروطیت ایران، دکتر '''محمداسماعیل رضوانی'''، ص ۱۹۹
 
== گزیده سخنان و نوشته های ولایت فقیه دربارهٔ شیخ فضل‌الله نوری (دارای منبع)==
* [[سید روح الله خمینی]] : «اینکه من میگویم، آقایان اهل سنت هستند، آقایان متشیّعین هم هستند، علمای استان مازندران هم هستند، علمای اهل سنت هم هستند، خطاب من به همه علمای سرتاسر کشور [است]، از علمای اهل سنت و از علمای اهل تشیع و همه مراجع اسلام وهمه ملت اسلام، این ملتی که از اول قیامش برای اسلام بود، برای قرآن بود، این ملتی که در طول چندین سال، تقریباً دو ده ه و اخیراً چند سال، آن قدر زحمت کشیدند، آن قدر تحمل بلیّات کردند، و آن قدر جوان دادند و آن قدر خانمانشان به باد فنا رفت، اینها با صراحت گفتند که ما جمهوری اسلامی میخواهیم. جمهوی اسلامی معنایش این است که رژیم، رژیم اسلامی باشد؛ حکومت، حکومت اسلامی باشد، و قوانین، قوانین اسلامی. شما خوب [است] به قانون سابق هم یک نظری بکنید. قانون سابق که در صدر مشروطیت تصویب شده بود به وسیله ملت، ومتمم قانون را، با جدیت مرحوم '''شیخ فضل‌الله نوری'''، به آن ضم کردند و ملت به او رأی دادند، شما بیایید به آن قانونی که سابق بود و حالا برای او میخواهید سینه بزنید، و رفیق شفیق شما آن وقت که میخواست آشوب کند و در ایران بود، قبل از فرارش، میگفت بیایید به قانون عمل کنید! خوب، شما هم به این قانون عمل کنید. این قانون میگوید که: هر قانونی که بر خلاف اسلام است قانون نیست. پس قوانین باید قوانین اسلامی باشد.»
* سید روح الله خمینی: «تمام اینها را به آنها بد گفتند! آن روزنامه جبه ه ملی را پیدا بکنید: میرزای شیرازی را متهم کرده به دروغگویی! شیخ فضل‌الله را این قدر فحش داده! جرم شیخ فضل‌الله بیچاره چه بود؟ جرم شیخ فضل‌الله این بود که قانون باید اسلامی باشد. جرم شیخ فضل‌الله این بود که احکام قصاص غیر انسانی نیست، انسانی است.»
* سید روح الله خمینی: «همان طوری که در صدر مشروطه با روحانی این کار را کردند و اینها زدند و کشتند و ترور کردند، همان نقشه است آن وقت ترور کردند سیدعبدالله بهبهانی را، کشتند مرحوم نوری را و مسیر ملت را از آن راهی که بود، برگرداندند به یک مسیر دیگر.»
* سید روح الله خمینی: شما وقتى كه تاريخ مشروطيت را بخوانيد مىبينيد كه در مشروطه بعد از اينكه ابتدا پيش رفت، دستهايى آمد و تمام مردم ايران را به دو طبقه تقسيم بندى كرد. نه ايران تنها، از روحانيون بزرگ نجف يك دسته طرفدار مشروطيت، يك دسته دشمن مشروطه، علماى خود ايران يك دسته طرفدار مشروطه، يك دسته مخالف مشروطه. اهل منبر يك دسته بر ضد مشروطه صحبت مىكردند، يك دسته بر ضد استبداد. دو تا برادر اگر بودند، مثلا در بسيارى از جاها اين مشروطه اى بود، آن مستبد. و اين يك نقشه اى بود كه نقشه هم تأثير كرد و نگذاشت كه مشروطه به آن طورى كه علماء بزرگ طرحش را ريخته بودند، عملى بشود. به آنجا رساندند كه آنهايى كه مشروطه خواه بودند به دست يك عده كوبيده شدند. تا آنجا كه مثل مرحوم '''حاج شیخ فضل‌الله نوری''' در ايران براى خاطر اينكه مىگفت بايد «مشروطه مشروعه» باشد و آن مشروطه اى كه از غرب و شرق به ما برسد قبول نداريم، در همين تهران به دار زدند.<ref>صحيفه امام، ج18 ،ص: 1</ref>
* سید روح الله خمینی: «یکی از شخصیتهای برجسته تاریخی که سهم زیادی در بیداری دین باوری و دین محوری کشور در یکصد سال اخیر داشته است، شهید شیخ فضل‌الله نوری است. این مجتهد وارسته و شجاع و خداجو و دین محور سهم بایسته ای در حرکت عمومی مردم در جریان مشروطیت داشت. مرحوم شیخ فضل‌الله به همراه دو یاور انقلاب مشروطه، مرحوم آیت الله سید عبدالله بهبهانی و مرحوم آیت الله سیّد محمد طباطبایی مردم را در جهت پایان دادن به حکومت خودکامه شاهان مستبد قاجار و درباریان فاسد، به حرکت درآورد. او پس از چند تحصن در صحن حضرت عبدالعظیم و صحن حضرت معصومه (سلام الله علیها) نخست مردم را از تفکرات خود در تشکیل حکومت دینی آشنا کرد سپس با حرکتهای برنامهریزی شده و دقیق خود به لزوم ایجاد حکومتی بر مبنای اسلام ناب فراخواند.»
* سید روح الله خمینی: «در جنبش مشروطیت همین علما در راس بودند و اصل مشروطیت اساسش از نجف به دست علما و در ایران به دست علما شروع شد و پیش رفت. این قدری که آنها میخواستند که مشروطه تحقق پیدا کند و قانون اساسی در کار باشد، شد لکن بعد از آنکه شد، دنباله اش گرفته نشد. مردم بیطرف بودند، روحانیون هم رفتند هر کس سراغ کار خودش، از آن طرف عمال قدرتهای خارجی و خصوصاً در آن وقت انگلستان در کار بودند که اینها را از صحنه خارج کنند یا به ترور و یا به تبلیغات گویندگان و نویسندگان، آنها کوشش کردند به اینکه روحانیون را از دخالت در سیاست خارج کنند و سیاست را بدهند به دست آنهایی که میتوانند به قول آنها، یعنی فرنگ رفته ها و غربزده ها و شرقزده ها و کردند آنچه را کردند، یعنی اسم مشروطه بود و واقعیت استبداد، آن استبداد تاریک ظلمانی، شاید بدتر از (این) زمان، و حتماً بدتر از زمانهای سابق.»
* سید روح الله خمینی: "در مشروطه دیدند که یک ملا یا چند ملا درنجف و چند معمم و ملا در تهران اساس استبداد و حکومت خودکامهای که در آن وقت بود آن را به هم زدند و مشروطه را مستقر کردند و در این مسائل آنهایی که مخالف هم بودند از پا ننشستند. آنها هم فعالیت خودشان را میکردند که حالا بخواهیم همه را بگوییم طولانی است. لکن راجع به همین مشروطه و اینکه مرحوم شیخ فضل‌الله نوری ـ رحمه الله علیهم ایستاد که «مشروطه باید مشروعه باشد، باید قوانین موافق اسلام باشد.» در همان وقت که ایشان این امر را فرمود و متمم قانون اساسی هم از کوشش ایشان بود، مخالفین، خارجیها که یک همچون قدرتی را در روحانیت میدیدند کاری کردند در ایران که شیخ فضل‌الله مجاهد مجتهد دارای مقامات عالیه را، یک دادگاه درست کردند و یک نفر منحرف روحانی نما او را محاکمه کرد و در میدان توپخانه شیخ فضل‌الله را در حضور جمعیت به دار کشیدند ."
* سید روح الله خمینی در سخنرانیهای بسیاری از شیخ فضل‌الله نام برده و از او به عنوان سمبل مبارزه علیه استعمار یاد کرده است. سید روح الله خمینی در جمع مردم قم گفت: «لکن راجع به همین مشروطه و این که مرحوم شیخ فضل‌الله رحمة الله ایستاد که مشروطه باید مشروعه باشد، باید قوانین موافق اسلام باشد. در همان وقت که ایشان این امر را فرمود و متمم قانون اساسی هم از کوشش ایشان بود. مخالفین و خارجیهایی که قدرتی را در روحانیت میدیدند کاری کردند که برای شیخ فضل‌الله مجاهد مجتهد و دارای مقامات عالیه یک دادگاه درست کردند و یک نفر منحرف روحانی نما، او را محاکمه کرد و در میدان توپخانه، شیخ فضل‌الله را در حضور جمعیت به دار کشیدند.» و در جای دیگر میگوید: «جرم شیخ فضل‌الله بیچاره چه بود؟ جرم شیخ فضل‌الله این بود که قانون باید اسلامی باشد. جرم شیخ فضل‌الله این بود که احکام قصاص غیرانسانی نیست. انسانی است او را دار زدند و از بین بردند و شما حالا به او بدگویی میکنید.»
* سید روح الله خمینی در پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی (۲۲ بهمن ۱۳۶۲) «اگر هر شهرستانی، چند نفر مؤثر، افکاری مثل مرحوم مدرس شهید را داشته، مشروطه به طور مشروع و صحیح پیش میرفت و قانون اساسی یا متمم آن، که مرحوم حاج شیخ فضل‌الله در راه آن شهید شد، دستخوش افکار غربی و دستخوش تصرفاتی که در آن شد، نمیگردید، اسلام عزیز و مسلمانان مظلوم ایران آن رنجهای طاقت فرسا را نمیکشیدند...»
* [[سید علی خامنه‌ای]] «نتیجه این شد که کسی که '''میدانست''' و '''میفهمید''' - مثل مرحوم شیخ فضل‌الله نوری - جلوی چشم آنها به دار زده شد و اینها حساسیتی پیدا نکردند».<ref>بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری 4 فروردین 1388</ref>
* سید علی خامنه‌ای «در تاریخ خودمان در نهضت مشروطیت که روحانیون آمدند یک حادثه بزرگ (نظام مشروطیت) را در کشور ایجاد کردند و پایان دوره استبداد را تدارک دیدند، بعد همین مشروطیت، پایگاهی برای ضدیت با دین و روحانیت شد و هنوز ابتدای کار بود که روزنامه­ صدر مشروطیت، به نام آزادی شروع به کوبیدن دین کردند، تا جایی که یکی از شخصیت­های روحانی آن زمان مرحوم آقا شیخ فضل‌الله نوری که جزو پیشروان مشروطیت بود، در مقابل آن مجلس و مشروطیت ایستاد و سرانجام هم به شهادت رسید».<ref>سخنرانی، 2/12/1368.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «در تهران سه نفر عالم بزرگ مرحوم شیخ فضل‌الله نوری، مرحوم سید عبدالله بهبهانی، مرحوم سیدمحمد طباطبایی پیشوایان مشروطه بودند، پشتوانه اینها هم دستگاه حوزه علمیه در نجف بود، اینها چه می ­خواستند؟ اینها می­خواستند که در ایران عدالت برپا بشود؛ یعنی استبداد از بین برود».».<ref>سخنرانی، 14/7/1379.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «نتیجه این شد که این نهضت عظیم مردم که پشت سر علما و به نام دین و با شعار دین ­خواهی بود، بعد از مدت بسیار کوتاهی منتهی به این شد که شیخ فضل‌الله نوری (...) را که در تهران به دار کشیدند، بعد از اندکی سید عبدالله بهبهانی را در خانه­اش ترور کردند، بعد از اندکی سید محمد طباطبایی در انزوا و تنهایی از دنیا رفت، مشروطه را هم برگرداندند به همان شکلی که خودشان می­ خواستند، مشروطه ای که بالاخره منتهی شد به حکومت رضاخان».».<ref>همان.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «شهید آیتالله شیخ فضل‌الله نوری مظهر جریانی است که در مقابل انحراف مشروطیت ایستاد، بنده به دلیل همین خصوصیت از شیخ شهید نوری با همه وجود دفاع می­کنم».».<ref>ویژه­نامه منشور، ش26، مرداد 1383، ص3.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «طبیعی است که ما نمی­خواهیم بگوییم شیخ نوری (رضوان­ا لله ­علیه) در همه موضع­گیری­ها و حرکات و گفته هایش صد در صد بر طبق مصلحت رفتار کرده، نه ممکن است یک جا چیزی را درست تشخیص نداده باشد، اما این حقیقت فراموش­ نشدنی است که مرحوم شیخ فضل‌الله نوری شهید ابقای اسلام در محتوای مشروطیت شد».».<ref>همان.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «واقعاً به شیخ فضل‌الله خیلی ظلم شده است، اوایل انقلاب یک وقت من در نمازجمعه راجع به مشروطیت و مرحوم شیخ فضل‌الله صحبت کردم، بعد یکی از دوستان نزدیک ما به من اعتراض کرد! من دیدم حتی در محافل روحانی و نزدیک به خود ما هم همین تفکرات وجود دارد که چرا از شیخ فضل‌الله صحبت می ش­ود».<ref>همان، ش114، مرداد1385.</ref>
* سید علی خامنه‌ای «ملتی که در شهر تهران ایستادند و تماشا کردند که مجتهد بزرگی مثل شیخ فضل‌الله نوری را بالای دار بکِشند و دم نزدند؛ دیدند که او را با اینکه جزو بانیان و بنیانگذاران و رهبران مشروطه بود،»<ref>بیانات در دیدار کارگزاران نظام - ۱۳۸۴/۰۸/۰۸</ref>
* سید علی خامنه‌ای «این روشنفکران به جای اینکه دنبال دستگاه عدالت باشند و یک ترکیب ایرانی و یک فرمول ایرانی برای ایجاد عدالت به وجود آورند، مشروطیت را سر کار آوردند. نتیجه چه شد؟ نتیجه این شد که این نهضت عظیم مردم که پشت سر علما و به نام دین و با شعار دین خواهی بود، بعد از مدت بسیار کوتاهی منتهی به این شد که شیخ فضل‌الله نوری را - که این شهید بزرگوار همینجا مدفون است - در تهران به دار کشیدند.»<ref>«درسهای مشروطه» از نگاه حضرت آیتالله سید علی خامنه ای - ۱۳۸۹/۰۵/۱۴</ref>
* سید علی خامنه‌ای «در خطبه دوم نماز جمعه نیز با اشاره به افتتاح مجلس شورای ملی اظهار داشتند: هفتهای که گذشت هفته شروع دمکراسی واقعی در ایران بود، اما در اینجا باید مطلبی را به یاد ملت بیاورم و آن خاطره شهادت شیخ فضل‌الله نوری است که ۶۷ سال قبل که در راه مشروطیت کمال سعی را کرده بود در برابر کسانی که حضور اسلام و روحانیت را در متن ارگانهای حکومتی به حال خود خطر میدانستند در سن ۷۰ سالگی در همین میدان توپخانه این عالم را به دار آویختند که البته کسانی خون گریستند و کسانی هم دست زدند و البته کسی نگفت که او را به جرم مسلمان بودن میکشیم بلکه او را ضد مشروطه قلمداد کردند و این تجربه همیشه بوده است که هر گاه بخواهند شتابندگان به سوی حکومت عدل اسلامی را متوقف سازند او را به کهنه پرستی و ضدیت با آرمانهای دمکراتیک متهم میکنند». <ref>نظر آیت الله خامنه ای دربارهٔ دلیل شهادت شیخ فضل‌الله نوری - روزشمار تاریخ انقلاب -۰۹ خرداد 1393</ref>
* سید علی خامنه‌ای «شیخ فضل‌الله نوری میگفت مجلس ما مجلس شورای اسلامی است ولی مخالفین وی میگفتند مجلس شورای ملی، شیخ فضل‌الله میگفت من با ملی بودن مخالف نیستم ولی ملت ما مسلمانند و میخواهند که مجلس از قوانین اسلام تبعیت کند».<ref>نظر آیت الله خامنه ای دربارهٔ دلیل شهادت شیخ فضل‌الله نوری - روزشمار تاریخ انقلاب - 09 خرداد 1393</ref>
 
==واکنشها به توطئه قرن==
[[پرونده:Sheikh Fazlollah Noori Young Man.jpg|شیخ فضل‌الله نوری - عکس از دوران جوانی|بندانگشتی]]
* مرحوم '''سیدمحمد کاظم یزدی''' صاحب کتاب «عروه الوثقی» و از بزرگترین مراجع تقلید شیعه و مقیم نجف به قدری از جنایت قتل شیخ نوری متأثر شد که نوشته اند، وی بعد از این واقعه بیشتر اوقات از ملاقات با ایرانیان خودداری میکرد و هیچگاه حاضر نشد مشروطه را تأیید کند. (بهمنی، جواد، فاجعه قرن، ص ۱۷۱.)
* اولین تلگرافی که مرحوم '''آخوند خراسانی''' پس از فتح تهران و تجدید مشروطه، به دولت ایران زده و اولین اقدامی که کرده، ارسال تلگراف برای حفظ حریم و جان حاج شیخ فضل‌الله بوده است. مطلب دیگری که، باز از مرحوم والد نقل میکنم، این است که: مرحوم آخوند خراسانی از درس میآمدند. در خلال مسیر، خبر اعدام شیخ را به ایشان دادند پدرم میفرمود: برای اولین و آخرین بار ما چنین عکس العملی را در مرحوم آخوند دیدیم مردی با آن شجاعت و استقامت، بر اثر شنیدن این خبر از شدت ضعف همانجا وسط کوچه به زمین خورد، چندانکه زیر بغلش را گرفتند و از جا بلند کردند. ایشان تأکید میکرد که: در هیچ مورد دیگری، حتی در قضیه اشغالِ شمال ایران توسط قشون تزاری، چنین عکس العمل شدیدی از آخوند دیده نشد!<ref>روابط و مناسبات آیت الله خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری در گفتگو با نواده آخوند: «آخوند» هرگز راضی به اعدام «شیخ» نبود.</ref>. مرحوم '''آخوند خراسانی''' پس از خبر به دار آویختن شیخ که مورد انتظارش نبود، مجلس ترحیمی در منزل خود ترتیب داد و از چنین رویدادی اظهار تأسف و تأثر کرد. (انصاری، مهدی، شیخ فضل‌الله نوری و مشروطیت، ص ۳۷۷.)
* لطف الله صافی گلپایگانی از پدرشان آیتالله شیخ '''محمدجواد صافی گلپایگانی''' (از شاگردان '''محمدتقی نجفی اصفهانی''') نقل کردند: هنگامی که در اواخر حیات مرحوم آقا محمدتقی نجفی اصفهانی به ملاقتشان رفتم، از چگونگی شهادت شیخ فضل‌الله سؤال کردند. من شروع به نقل وقایعِ منجر به شهادت ایشان کردم، در هنگام نقل من، ایشان های های گریه میکرد. در نقلی دیگر، آیتالله شیخ محمدعلی اراکی بیان کردند: در زمان درگیریهای مشروطیت و اختلاف میان مشروعه خواهان با مشروطه خواهان، آقانجفی برای مرحوم شیخ فضل‌الله نوری کاغذی نوشته بودند و گفته بودند من برای جان شما بیمناکم و در آیات و روایات که مطالعه نموده ام و دقت کرده ام، احتمال میدهم مصداق آن کسی که شهید میشود، شما باشید. ایشان جواب داده بودند: من هم اینهایی را که فرموده اید، مطالعه کرده و دیده ام. امیدوارم که مصداق آن، من باشم.
* '''سیدحسن تقیزاده''' در یکی از نامه های خود به «ادوارد براون» آورده است: «در تبریز در خانه ها و مساجد برای شیخ فضل‌الله و میرهاشم و سایرین مجلس ختم گذاشته و ماتم میگیرند». (همان، ص۳۸۰.)
* '''سیدمحمد طباطبایی''' پس از بازگشت از مشهد در پیامی که برای خانواده شیخ فرستاد، ضمن تسلیت شهادت وی صریحاً اعدام شیخ را عمل دشمنان اسلام خواند. (همان، ص۳۸۰.)
* حاج آقا نورالله اصفهانی '''(محمدمهدی نجفی اصفهانی)''' «پس از مشاهده... و واقعه شهادت مرحوم شیخ شهید نوری و شهرت مسمومیت مرحوم آخوند خراسانی و امثال این وقایع گفته بود «ما انگور انداختیم که سرکه شود، آن را شراب کردند». (دیوان طرب، مقدمه جلال الدین همایی، ص۱۳۶.)
* حاج شیخ عبدالرضا کفایی خراسانی (نواده آخوند خراسانی) به نقل از مرحوم پدرشان می گوید: وقتی حکومت انقلابی پیروزی مشروطیت و فتح تهران و سقوط محمدعلیشاه را به مرحوم آخوند تلگراف کردند و خبر دادند، اولین اقدام مرحوم آخوند فرستادن تلگراف به #حکومت انقلابی مشروطه در باره حفظ جان، حرمت و رعایت احترام شیخ فضل‌الله نوری بود. آنها هم تشکیل جلسه دادند ـکه البته بعدها معلوم شد و با خود گفتند: ما تصمیم داریم شیخ فضل‌الله نوری را اعدام کنیم، با تلگراف آخوند چه باید کرد؟ تصمیم گرفتند تلگراف آخوند را کتمان و شیخ فضل‌الله نوری را اعدام و بعد از آن تلگراف آخوند را اعلام و عذرخواهی کنند و بگویند تلگراف دیر به دست ما رسیده است! نظیر آن در همین انقلاب اسلامی در زمان امام خمینی (ره) در اصفهان اتفاق افتاد. آقای امید نجفآبادی میخواست کسی را اعدام کند. آقای خمینی کتباً نامه نوشته بود که ایشان نباید اعدام شوند و آقای امید نجفآبادی او را اعدام و بعداً اعلام کرد نامه دیر به دستم رسیده است! <ref>بخشی از گفت و گوی جناب حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ عبدالرضا کفایی خراسانی نواده آخوند خراسانی با خبرگزاری فارس</ref>
*'''سیدعبدالحسین لاری''' پس از مشاهده وقایع فوق فرمود: «مذهب ما مذهب مُخَطِّئه است نه مُصَوبه و خطا بر غیر معصوم جایز است. سرکه انداختم، شراب بیرون آمد». (آیت الهی، سیدعلی اکبر، دوحه احمدیه فی احوال الذریّه الذکیه، (شرح حال آیت الله سیدعبدالحسین لاری))
* مرحوم '''نائینی''' در اواخر عمر خویش ضمن جمعآوری نسخه های کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» (کسروی، احمد، بخوانند و داوری کنند، ص ۱۰۶.) «نه تنها از فعالیته ای مشروطه خواهی کناره جست، بلکه دیگر حتی نام مشروطه را به زبان نیاورد و به هیچ گفتوگویی که مربوط به مشروطه بود نیز گوش نداد». (حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت، ص۱۶۷.)<ref> ... و باز گفتم که خود از زبان شاگرد صادق القول آخوند خراسانی و مورخ بزرگ و محدث امین شیعه، صاحب ذریعه که شخصاً نیز در جریان حرکت مشروطه بود و تا آخر عمر هم پیشوایان نهضت مشروطه را تقدیس می کرد، شنیدم که مرحوم میرزای نائینی از مرحوم آخوند خواست تا برای جلوگیری از اعدام شیخ اقدام کند و او نیز تلگرافی بدین منظور به تهران فرستاد ولی کار از کار گذشته بود و شد آنچه شد. (این نکته از زبان برادر مرحوم نائینی هم نقل شده است. بنگرید به: (تشیع و مشروطیت در ایران ) عبدالهادی حائری، ص 200 ). و مرحوم آخوند برای آنکه طرفداران استبداد سوء استفاده نکنند، مجلس ختم شیخ را مخفیانه برگزار کرد و الخ. (این مطلب اخیر را - علاوه بر صاحب ذریعه - از حاج میرزا احمد کفائی فرزند و شاگرد مرحوم در شرح احوال وی تالیف کردم، ایشان با حیرتی زایدالوصف استماع فرمودند و بعد هم که با ارائه مستندات کافی راه چون و چرا مسدود گردید، از تصوری که نسبت به علمای نامبرده داشتند استغفار و این ناچیز را به خاطر دفع تهمت از آنان و رفع آن اشتباهات از شخص ایشان دعا کردند... (در جستجوی استاد نویسنده : صادق حسن زاده)</ref>
* '''سید عبدالله بهبهانی''' هم پس از بازگشت به ایران و در اولین برخورد با پسرش، سید محمد، به وی پرخاش کرده بود که چرا نکردی پیش از اعدام شیخ طناب دار را به گردن خود بیاویزی؟<ref>در جستجوی استاد نویسنده : صادق حسن زاده. (این مطلب را از شیخ بهاء الدین نوری، داماد سید محمد بهبهانی، شنیدم و به گمانم در مقاله ای به قلم سید محمد علی امام شوشتری از فضلاء و محققان متاخر و از شاگردان شیخ فضل‌الله نوری هم خوانده ام.)</ref>
* مرحوم شیخ '''عبدالله مازندرانی''' یکی دیگر از کسانی است که از حمایت اولیه خود از مشروطه دست برداشت، وی چهارده ماه پس از شهادت شیخ فضل‌الله ، رنجنامه پرسوز و گدازی برای یکی از دوستان خویش نوشت وی همچنین وقایع بعدی مشروطه را از قبیل ما قُصِدَ لمْ یَقَعْ و ما وَقَعَ لَمْ یُقْصَدْ معرفی کرد. (حرزالدین، محمد، معارف الرجال... ج۲، ص۱۹–۲۰، (آنچه میخواستیم نشد و آنچه واقع شد مطلوب ما نبود).) مرحوم آمیرزا عبدالله مازندرانی در پاسخ به نامه یکی از بزرگان تبریز که میپرسد چرا سرانجام مشروطه بدانجا رسید که شیخ فضل‌الله اعدام و علمای زیادی زندانی، تبعید و شهید شدند، پاسخ میدهد ما از تهران دور بودیم و نامه ها به سختی ر د و بدل میشدند و عناصر ناشناخته ... و ... توسط عناصر مجلس با ما رفت و آمد کردند و مطالبی را به ما رساندند که بهتدریج بین ما و شیخ فضل‌الله نوری فاصله انداخت. پس از اعدام شیخ بود که متوجه شدیم هدف ایجاد تفرقه بین علمای نجف و تهران بوده است.<ref>مجتهدی که صد سال پیش زبان فرانسه میدانست، حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری - مشرق نیوز 21 آوریل 1393</ref>
== مقام علمی، دانش کلان و جامعیت علمی (فهرست هزار و چهارصد شخصیت)==
* مقام علمی شیخ فضل‌الله مورد توافق دوست و دشمن بود. او علاوه بر علوم اسلامی از دانشهای دیگر هم اطلاع داشت و به مسائل جامعه و مقتضیات زمان آگاه بود. یکی از کسانی که شیخ را ملاقات کرده است، مینویسد: «مراتب علمی شیخ را هیچکس از دوست ودشمن منکر نبود و لکن گمان میکردند که فقط معلومات او منحصر به همان فقه و اصول است. نگارنده در چند جلسه فهمیدم قطع نظر از جنبه فقاهت از بقیه علوم هم اطلاع کافی دارند.». (مکتوبات، اعلامیه ها، ... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ فضل‌الله نوری، محمد ترکمان، ج ۲، ص ۳۲۶.)
 
===بخش اول===
'''فهرست هزار و چهارصد شخصیت -''' اسامی بخشی از '''دوستانش، استادان، شاگردان، بزرگان''' و هم زمانان شیخ فضل‌الله نوری که اکنون در قید حیات نیستند و در مورد '''آگاهی''' و '''دانش''' و '''مقام علمی''' وی نوشته اند:
 
1-سیّد روح الله مصطفوی موسوی [[خمینی]] (خاندان با بیش از ۱۴۰۰ سال شجره نامه)، 2-میرزای شیرازی (سید محمدحسن حسینی شیرازی '''استاد''' نوری)، 3-[[حسین محدث نوری]] ('''استاد''' اولیه نوری) ، 4-سید محمدکاظم طباطبایی یزدی<ref>رضا بردستانی , سیّد و شیخ فضل‌الله نوری در عصر مشروطه , پیشوای مطلق , شرحی برکتاب «فراتر از روش آزمون و خطا»</ref>،
5-آقا محسن عراقی (حاج آقامحسن سلطان آبادی)، 6-شیخ عبدالکریم حائری یزدی ('''شاگرد''' نوری) بنیانگذار حوزهٔ علمیهٔ قم، 7-سید علی سیستانی جد سید علی سیستانی (خراسانی)، 8-محمدحسین کاشفالغطاء، 9-میرزا حبیب الله رشتی، 10-علی اکبر بروجردی فرزند جمال الدین محمد بروجردی فرزنداسد الله مجتهد بروجردی مشهور به حجة الاسلام، 11-میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی برادر امام جمعه خویی، 12-سید حسین طباطبایی قمی مشهور به حاج آقا حسین قمی خاندان سید حسینی ('''شاگرد''' نوری) زعامت حوزه علمیه خراسان و مرجعیت عامه بعد از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی و احیا کننده حوزه علمیه نجف<ref>ویکی شیعه_سید حسین طباطبایی قمی</ref>،
13- میرزا محمدحسین نائینی اصفهانی،<ref>بررسی تطبیقی آرای علامه نایینی و شیخ فضل‌الله نوری خبرگزاری فارس</ref><ref>ولایت فقیه (میرزای نائینی و مرحوم نوری) - دبیرخانه کنگره آخوند خراسانی</ref><ref>اندیشه سیاسی شیخ فضل‌الله نوری و [[میرزای نائینی]]</ref>،
14-میرزا ابوالقاسم کلانتری (تهران ۱۲۳۶ـ۱۲۹۲ ق.) فرزند میرزا محمدعلی نوری فرزند میرزا هادی نوری مازندرانی ('''استاد''' اولیه نوری در مدرسه علمیه مروی تهران)<ref>شریف رازی، ص۲۲۱.</ref><ref>میرزا ابوالقاسم تهرانی در ۱۲۷۷ق به تهران بازگشت و مرجع امور دینی و علمی شد. علما در مجلس درس او در مدرسه مروی حاضر میشدند، از جمله : فرزندش میرزا ابوالفضل تهرانی، سید حسین صدرالحُفّاظ قمی، شیخ فضل اللّه نوری، شیخ عبدالنبی نوری، شیخ حسنعلی تهرانی و شیخ محمدصادق تهرانی بُلُّور.</ref>،
15-میرزا مهدی آشتیانی فرزند میرزاجعفر آشتیانی ('''شاگرد''' نوری)<ref>میرزا مهدی آشتیانی - شاگرد خارج فقه و اصول نزد شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
16-سید شمس الدین محمود مرعشی ('''شاگرد''' نوری) پدر سید شهاب الدین مرعشی نجفی،
17-سید اسماعیل مرعشی فرزند سیّد احمد مرعشی ('''شاگرد''' نوری) رئیس حوزه ی علمیه سامراء،
18-آقاعلی زنوزی ('''شاگرد''' نوری) مشهور به مدرس و حکیم مؤسس فرزند ملا عبدالله زنوزی،
19-سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (علامه رفیعی) فرزند سید ابراهیم (ذریه سید میرزا محمد زمان طالقانی قزوینی)،
20-شیخ محمد فرزند فضلعلی فرزند عبدالرحمان فرزند فضلعلی مشهور به "فاضل شربیانی" (مهربان) سرابی (مرجعیت پس میرزای شیرازی)<ref>رك:تحریم راه جبل, رسالۀ حرمت استطراق از طرق جبل به مکّۀ معظّمه، شیخ فضلاللـه نوری، تهران، شعبان 1320ق.</ref><ref>آقای شربیانی _ نوادۀ فاضل شربیانی _ نقل میکرد: یک وقت حاج شیخ فضلاللـه نوری از راه جبل به مکّه مشرف میشود و متوجه میشود راه جبل خطرناک است و رفتن حاجیها از آن راه صلاح نیست و کشتن و مردن در آن راه زیاد است. لذا رفتن از راه جبل را تحریم کرد[3]. فاضل شربیانی هم که رتق و فتق امور به دست او بود، طی طریق از آن مسیر را تحریم میکند (در روزنامۀ سفرعتبات و مکّه از همسر ناصرالدین شاه که به سال 1317 به حج و عتبات مشرّف شده مکرراً نقل شده که شربیانی راه جبل را تحریم کرده است.).</ref>،
21-شیخ راضی فرزند محمد معروف به فقیه عراق ('''استاد''' نوری)<ref> زندگانی شیخ فضل‌الله نوری - hawzah.net - پايگاه اطلاع رسانی حوزه</ref>
<ref>مجموعه اطلات سید صدرالدین موسوی عاملی اصفهانی (خاندان صدر) همانند شیخ فضل‌الله نوری (خاندان نوری) بطور سیستماتیک نابود شده. با اشخاص : شیخ جعفر کاشفالغطا و محمدتقی رازی نجفی اصفهانی و زمزم بیگم مازندرانی (آذربایجانی) و سید صدرالدین موسوی عاملی اصفهانی , محمد حسن نجفی (صاحب کتاب جواهر الکلام) نسبت فامیلی داشته. - تبارنامه خاندان - صدر تبارنامه محمدتقی نجفی اصفهانی - سید صدرالدین عاملی - از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.</ref>،
22-شیخ محمد شریف رازی (شهر ری ۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش- ۱۳۷۹ش/۱۴۲۱ق)،
23-شیخ مهدی واعظ خراسانی مشهور به محدث کبیر،
24-حاج شيخ مهدي مازندراني ('''شاگرد''' نوری)<ref>بخشی از زندگی علامه آشتیانی بهروایت خودش - خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- "حاج شيخ مهدي مازندراني"، که در معقول از شاگردان "آقا ميرزا حسن کرمانشاهي " و "آقا ميرشهابالدين تبريزي" و در منقول از شاگردان "حاج شيخ فضل الله نوري" و آقا "سيدعبدالکريم مدرس" و "آقا سيدمحمد کاظم يزدي" و "شيخ الشريعه اصفهاني" بود.</ref>،
25-محمد تقی فلسفی تهرانی فرزند محمدرضا تنکابنی،
26-سید جمالالدین اسدآبادی همدانی،
27-شیخ مرتضی (دیزان) طالقانی (زاده: ۱۲۷۴ ق)،
28-میرزا ابوالفضل تهرانی (ابوالفضل نوری مازندرانی فرزند میرزاابوالقاسم تهرانی)،
29-سید احمد شبیری زنجانی معروف به آقا سید احمد زنجانی پدر سید موسی شبیری زنجانی (مرجع تقلید شیعه)،
30-سید محمدمهدی خراسانی (جد سید احمد علم الهدی)، 31-محمدتقی نجفی اصفهانی<ref>اساتید/ زندگی نامه مختصر آیت الله [[محمدتقی نجفی اصفهانی]] معروف به (آقا نجفی). - نگاه کنید به کتاب نفیس «حکیم نافذ [[آقا نجفی]]». قسمت عمده مطلب این مقاله هم از آن کتاب اخذ شده است.</ref><ref>نسبت آیتالله آقانجفی اصفهانی و شیخ شیخ فضل‌الله نوری در ماجرای مشروطیت</ref>،
32-سید محمدعلی موسوی شیرازی،
33-سید حسین طباطبایی بروجردی<ref>سخنان سید موسی شبیری زنجانی دربارهٔ شیخ فضل‌الله نوری در کتاب تنهای شکیبا.</ref>،
34-میرزالطفعلی صدرالأفاضل، 35-سید حسن مدرس (سیدحسن طباطیایی قمشه سرابی اردستانی اصفهانی)<ref>شهید مدرس، شيخ شهيد را «أعلم علماي وقت». مدرسي، علي، پراكنده نگاهي به كتاب زرد، مندرج در مجلة ياد، سال 6، ش 21، ص 93.</ref>،
36-حاج شیخ عبدالنبی نوری<ref>سقاخانه مسجد شیخ عبدالنبی نوری</ref>
، 37-سید احمد طباطبایی و 38-سید صادق سنگلجی همدانی (برادر و پدر سید محمد طباطبایی)،
39-حاج سیدطاهر مجتهد گرگانی پدربزرگ سید حبیبالله طاهری گرگانی (گلستانی)،
40-میرزاحسن تبریزی مشهور به میرزاحسن آقا مجتهد،
41-حاج شیخ محمد هاشم خراسانی، 42-سید محمدباقر درچه ای اصفهانی، 43-میرزا صادق آقا تبریزی، 44-شیخ حسن اصفهانی (متولد اصفهان) معروف به کربلایی، مولف تاریخ دخانیه در مورد وقایع قیام تنباکو در سال ۱۳۱۰هجری ('''شاگرد''' نوری)،
45-ادیب پیشاوری<ref>قصیده ادیب پیشاوری در رثای شهید نوری, در جستجوی استاد نویسنده : صادق حسن زاده</ref>،
46-محمدعلی مدرس خیابانی (محمدطاهر تبریزی صاحب ریحانه الادب در ۸ جلد)، 47-شیخ علی لنکرانی فرزند حاج شیخ حسین لنکرانی اول، 48-حاج شیخ محمدمحسن منزوی پامناری تهرانی (مشهور به آقا بزرگ تهرانی صاحب الذریعه) فرزند ملاعلی تهرانی<ref>موقوفات آیت الله حاج شیخ محمد محسن آقابزرگ تهرانی</ref><ref>آقا بزرگ تهراني، در كتاب «نُقَباءُ البشر»، نسخة خطي، ذيل «حاج شيخ فضل الله». با عبارات زير از شيخ شهيد ياد ميكند: «العلّامة الباهر و الفقيه المحقق الماهر، المجامع بين الدين و الدنيا الباطن و الظاهر».</ref>،
49-میر محمد تقی مدرس (1273-1333 ه.ق، معروف به «مدرس ثانی») فرزند علامه میر سید حسن مدرس اعظم،
50-شیخ عباس قمی فرزند محمد رضا قمی (مشهور به محدّث قمی)<ref>شيخ عباس قمي در «فوائد الرضويه» جلد اول، ص353.</ref>،
51-ابوالحسن شعرانی، 52-علامه میرزا محمد علی معلم حبیب آبادی،
53-حاج میرزا حسن مجتهد تبریزی (۱۲۶۸ ه. ق-۱۳۳۷ ه. ق، تبریز)، 54-ملا احمد قدوسی پدر آیت الله علی قدوسی نهاوندی تهرانی ('''همشاگرد''' نوری)،
55-محمد صادقی (گلوبندگ چال حصار) تهرانی<ref>آیت الله کاشانی در آینه خاطرات آیت الله صادقی تهرانی</ref><ref> «سیره سیاسی آیت‌الله کاشانی درآیینه خاطره ها»درگفت وشنود با آیت الله دکتر محمد صادقی تهرانی گفت:بعد از من دورآقای خمینی جمع شوید!</ref>،
56-اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات عهد ناصری، 51-علامه میرزا محمدخان قزوینی (تهرانی) ('''شاگرد''' نوری) فرزند عبدالعلی بشاریاتی آبیِکی قزوینی از دانشمندان قزوین،
57-محمدحسن شریعت سنگلجی تهرانی ('''شاگرد''' نوری) فرزند شیخ حسن شریعت<ref>مختصری در مورد آیت الله العظمی محمد حسن شریعت سنگلجی
</ref><ref>سیری بر «کلید فهم قرآن» / دشواریهای فهم کتابالله از منظر شریعت سنگلجی</ref>،
58-عباس اقبال آشتیانی،
59-سید محسن زمان سادات آل کبود گروس بیجار غدیری ('''شاگرد''' نوری)<ref>شهادتنامه حاج سید حسن زمانی ۵۶ ساله نقل القول از حاج محمد ابراهیم فقیهی ۸۱ ساله نقل القول از آقا سید محسن (زمان) یکصدو پنچ ساله از سادات صحیح النصب که زادگا هش در روستای آل کبود گروس, ... درزمان مشروطه در منزل آقا شیخ شهید فضل الله نوری بوده اند که با دستگیری آن بزرگوار و بر خورد بد دژخیمان اجنبی به منزل شیخ بزرگوار هجوم آورده وتعدادی از طلاب در محضر آن شهید ولا مقام بودیم که مورد کتک کاری قرار گرفتیم و این جانب از ناحیه چشم دچار آسیب شدم ...</ref>،
60- شیخ مرتضی زاهد ('''شاگرد''' نوری) امام جماعت فقید مسجد جامع بازار و پدربزرگ محمد علی جاودان<ref>در هفتمین نشست ستارگان محراب؛ بزرگداشت مقام آیت الله شیخ مرتضی زاهد برگزار میشود - خبرگزاری رسا</ref><ref>عالمی که خود را وقف ارشاد، تربیت و خدمت به مردم کرد. مسجد و کانون ها - مسجد طراز اسلامی</ref>،
61-عبدالحسین امینی نجفی تبریزی (صاحب الغدیر) فرزند شیخ میرزا احمد امینی امام جمعه تبریز و نوه نجفعلی امینی امینالشرع تبریز،
62-مولا محمد آملی مازندرانی<ref>حیات سیاسی و زندگی نامه خودنوشت ملا محمد آملی رحمه الله - بر اساس نوشتاری از [[حسن حسنزاده آملی]] (حسن طبری آملی)</ref> پدر محمدتقی آملی مازندرانی، 63-آخوند ملا محمد جواد صافی گلپایگانی پدر علی صافی گلپایگانی و لطف الله صافی گلپایگانی (مراجع تقلید شیعه)، 64-حاج شیخ روح الله دانایی قزوینی<ref>ناگفته هایی پیرامون یکی از یاران شیخ فضل‌الله نوری - راز حمایت [[جلال آل احمد]] از شیخ شهید. محمد حسین دانایی در گفتگو با مشرق.</ref>،
65-شیخ ابراهیم امامزاده زیدی طهرانی ('''شاگرد''' نوری)<ref>خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- «رساله حکمی و عرفانی» اثر آقا شیخ ابراهیم امامزاده زیدی طهرانی منتشر شد</ref>،
66-میرزا محسن خاتون آبادی (خاندان صدر)<ref>دکتر محسن کمالیان - چگونگی پیوند نسبی برخی مشاهیر معاصر با خاندان صدر</ref>،
67-حاج میرزا ابراهیم فرزند حسین خویی معروف به علامه خویی (1247 ق)،
68-شیخ جلیل تبریزی سنقری<ref>این جمله ها را اردبیلی یادداشت کرده، این کسان همگی از ملایان بنام و از کشتگان در دست آزادیخواهان بودند که ما داستان هریکی را در جای خود آورده ایم (فاضل قزوینی حاج میرزا مسعود است)، بجز از شیخ جلیل سنقری که یادی ازو نکرده ایم و کنون هم بیش از این نمیدانیم که ملای سنقر بوده و در سال دوم مشروطه بهنگام بیرون آمدن از گرمابه کشته شده و نمیدانیم کشندگان که بوده اند و از بهر چه او را کشته اند. تاریخ هیجده ساله آذربایجان</ref>،
69--سید عبدالله شیرازی معروف به آیت الله سید عبدالله شیرازی،
70-ملا علی قزوینی زنجانی (موسس حوزه علمیه زنجان و مدرسه و مسجد چهلستون در مرکز شهر زنجان) فرزند مولا گل محمد فرزند محمد قارپوز آبادی قزوینی،
71-شیخ حسین شهیدی جوقینی زنجانی (ترور شهریور ۱۲۸۸ ش)،
72-حاج شیخ عبدالسلام تربتی خراسانی،
73-محمدکاظم خراسانی<ref>روابط و مناسبات آخوند خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری 67-مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی - منبع: مجلهٔ زمانه</ref><ref>جعل گزارش به نام آخوند خراساني , بررسي گزارش آقاي اکبر ثبوت دربارة انتقادات آخوند نسبت به حاکميت سياسي فقيهان , عليرضا جوادزاده</ref>،
74-شیخ محمد حرزالدین محمدعلی اردوبادی،
75-شیخ محسن سلطان احمدی نوری،
76-شیخ حسن فنایی بیهودی خراسانی ('''شاگرد''' نوری)،
77-آقامحمد کبیر قمی ('''شاگرد''' نوری)<ref>آیتاللَّه آقامحمد کبیر شاگرد شیخ فضل‌الله نوری - خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)</ref>،
78-سید نورالدین حسینی هاشمی شیرازی،
79-حاج شيخ ابراهيم نوری همدانی پدر حسین نوری همدانی (مرجع تقلید شیعه)،
80-حاج میرزا محمد ارباب قمی فرزند محمد تقی بیک ارباب، 81-محمدعلی امام شوشتری، 82-حاج میرزا عبدالکریم امام جمعه تبریز، 83-حبیبالله شریف کاشانی فرزند مولا علی مدد ساوجی (ساوه ای)، 84-سید محمود مرعشی پدر سید شهاب الدین مرعشی، 85-سید اسماعیل مرعشی، 86-سیّد جواد ضیاءالدین میرزا ظهیرالاسلام،
87-حاج سیّد حسین شفیعی آرایی<ref>ارا (ساری)</ref> (تولد در زنجانی) فرزند حاج آقا میرمؤمن و از مادری به نام سیّده مریم خانم<ref>معرفی حاج سیّد حسین شفیعی ارایی، نویسنده: سید ابوالحسن شفیعی</ref>،
88-ابوتراب شهیدی قزوینی فرزند حاج ابوالقاسم شهیدی و نوهٔ محمدتقی برغانی،
89-جلال الدین همایی پاقلعه ای اصفهانی <ref>دیوان طرب، مقدمه جلال الدین همایی، ص136</ref>،
90-میرهاشم تبریزی (سرخابی تبریزی)، 91-قربانعلی زنجانی (آخوند ملا قربانعلی رقینی زنجانی)، 109-سید ابوالقاسم کاشانی (تهرانی)<ref>... در نجف نامه های شیخ فضل‌الله نوری را که برای مرحوم آخوند میفرستاد و ایشان به من میداد میخواندم... مقاله شیخ؛ عالمان نجف را به دخالت در نهضت مشروطه واداشت.</ref>،
92-حاج ملا محمد خمامی (متولد ۱۲۰۰ شمسی در خمام، گیلان)،
93-ملاّ علی تبریزی (۱۲۸۲-۱۳۶۷ق/ ۱۲۴۴-۱۳۲۶ش)، مشهور به واعظ خیابانی<ref>واعظ خياباني در «علماي معاصرين»، ص</ref>،
94-ملا محمد هاشم خراسانی<ref>محمد هاشم خراسانی در «منتخب التواريج»، ص 321.</ref>،
95- میرزا ابوالفضل تهرانی (۱۲۷۳ در تهران، ابوالفضل کلانتری نوری تهرانی) فرزند میرزا ابوالقاسم کلانتری نوری تهرانی<ref>ديوان حاج ميرزا ابوالفضل تهرانی، ص196.</ref>،
96-حاج سیّد علی رضا مدرسی یزدی فرزند آقا میرزا محمد علی (1338 ق) فرزند میرزا محمد صادق مدرسی،
97-سيد محمدمهدی اصفهانی (محمدمهدی غروی اصفهانی ۱۳۰۳ ق، اصفهان – ۱۳۶۵ ق) فرزند میرزا اسماعیل اصفهانی<ref>«احسن الوديعه»، جلد دوم، ص91.</ref>،
98-میرزا مُحمّدعَلی مُدرّس تَبریزی (۱۲۹۶-۱۳۷۳ق) مشهور به مدرس خیابانی<ref>مدرس تبريزي در «ريحانة الادب»، جلد ششم،</ref>،
99-شیخ راضی بن محمد، معروف به فقیه عراق ('''استاد''' نوری)<ref>معارف الرجال، ج 1، ص 308 ـ 313. :'''شیخ راضی بن محمد، معروف به فقیه عراق''' فقه را نزد دائی هایش، شیخ علی و شیخ حسن (فرزندان شیخ جعفر كاشف الغطاء) فراگرفت. شیخ راضی علاقه وافری به شیخ حسن داشت، به طوری كه بیشتر تحصیلاتش را نزد وی فراگرفت. شیخ راضی مدتی در درس شیخ محمدحسن نجفی (نویسنده جواهر الكلام) شركت میكرد.
كتابی در زمینه فقه نگاشت كه ناپدید گشت و باعث تأسف اهل علم و فضل گردید. وی نزدیك به 7 سال در روستای «حسكه» سكونت داشت، تا این كه در سال 1266 ه.ق به اصرار علمای عراق، به نجف بازگشت. آخوند خراسانی، سید اسماعیل صدر، [[شیخ فضل‌الله نوری]] و سید محمدكاظم طباطبایی یزدی از شاگردان او بودند. شیخ راضی در آخر شعبان سال 1290 ه.ق 9 سال بعد از فوت شیخ مرتضی انصاری، در نجف اشرف درگذشت.</ref>،
100-شیخ مهدی آل كاشف الغطاء ('''استاد''' نوری) فرزند شیخ علی كاشف الغطاء و نوه شیخ جعفر كاشف الغطاء<ref>معارف الرجال، ج 3، ص 96 ـ 100.. وی در سال 1226 ه.ق در نجف به دنیا آمد و تحصیلات خود را در همان جا به پایان رساند. شیخ مرتضی انصاری احترام فوق العاده ای برای او قائل بود؛ تا جایی كه در بیشتر امور شرعی و عمومی، او را بر دیگران مقدم میداشت. وی پس از رحلت شیخ انصاری، مركز حل و فصل امور گردید و عده زیادی از مسلمانان قفقاز، تهران، اصفهان، تبریز و عراق از وی تقلید كردند.
وی ادیب، شاعر و سخنوری توانا بود. عده ای از شاگردان او عبارتند از: شیخ حسن مامقانی، سید اسماعیل صدر، '''شیخ فضل‌الله نوری''' و عبدالله مازندرانی.
الخیارات در شرح بحث خیارات كتاب شرایع، كتاب البیع و رساله ای در باب روزه از آثار اوست. وی دو مدرسه علمیه برای طلاب علوم دینی در نجف و كربلا ساخت و آرامگاه جدش، شیخ جعفر كاشف الغطاء را تعمیر كرد. وی در شب سه شنبه 24 صفر سال 1289 ه.ق در نجف اشرف رحلت نمود</ref>،
101-علامه میرزا محمد علی معلم حبیب آبادی (حبّاد) صاحب مکارم الاثار<ref>در «مكارم الآثار»، جلد پنجم ص 1606.</ref>،
102-شیخ مهدی امامی امیری (بابلی) مازندرانی ('''شاگرد''' نوری)،
103-سید محمّد حسین حسینی طهرانی،
104-سید موسی زرآبادی قزوینی ('''شاگرد''' نوری) فرزند سید علی زرآبادی قزوینی،
105-سید جمالالدین واعظ اصفهانی<ref>آیا سید جمالالدین واعظ اصفهانی، بیدین، لامذهب و نامسلمان بود؟, محسن کمالیان, پایگاه صدر پژوهی محسن کمالیان</ref>،
106-حاج شیخ عبدالنبی نظری، 107-دکتر محمد مصدق (آشتیانی سنگلجی تهرانی)<ref>زندگی طوفانی؛ خاطرات سید حسن تقیزاده به کوشش ایرج افشار، چ 2، علمی، تهران 72.</ref>
<ref>"شما بحمدالله از خانوادهای هستید که صددرصد مورد اطمینان میباشید." کتاب فضل الله نورالدین کیا منشی مخصوص دکتر محمد مصدق - روز با دکتر مصدق در سازمان ملل متحد و واشنگتن</ref>،
108-شیخ محمد تقی آملی مازندرانی<ref>در جستجوی استاد نویسنده : صادق حسن زاده</ref>،
109-شیخ حسن فنایی بیهودی پیشکوهی قائناتی خراسانی ('''شاگرد''' نوری)<ref>به بهانه نود وهشتمین سالگرد شهادت , شرح حال شیخ حسن فنایی بیهودی؛ شهید فضیلت و شاگرد شیخ فضل‌الله نوری</ref>
110-شیخ عبدالنبی کجوری خراسانی فرزند شیخ نورالله (تولد ۱۳۳۳ قمری)،
111- شیخ ابوتراب (۱۲۷۸ـ۱۳۷۵) فرزندان ملامحمدتقی آل برغانی (آل طالقانی) قزوینی<ref>برغانی ، آل ، از خاندانه ای مشهور علمی و زعمای مذهبی قزوین و برغان و اعتاب مقدسه ، از ابتدای قرن یازدهم تا پایان قرن سیزدهم. این خاندان به آل طالقانی نیز شهرت داشته و در ده های پایانی قرن سیزدهم ، بعد از شهادت شیخ محمدتقی در ۱۲۶۳، به آل شهیدی و آل شهیدی صالحی و آل علوی شهیدی مشهور شده است (محمدصالح برغانی ، مقدمه صالحی ، ج ۱، ص ۱۱٫۱) , معرفی خاندان برغانی از امامان جمعه قزوین</ref><ref>مرحوم استاد ابوالحسنی: ابوتراب قزوینی نویسنده تذکرة الغافل</ref> ('''شاگرد''' نوری)،
112-سید اسماعیل صدر اصفهانی،
113-شیخ جمالالدین نوری ملقب به حاج آقاجمال (پسر دایی شیخ فضل‌الله نوری)<ref>(۱۳۶۴-1276شمسی، مزار حرم حضرت عبدالعظیم رواق جنب ضریح امامزاده طاهر، شماره سنگ مزار ۵۱۱۲), آشنایی با تاریخچه حوزه علمیه کهنسال تهران/ معرفی مدارس علمیه تهران و علمای مرتبط با آن/ نقش برجسته حوزه تهران در آغاز مبارزات سیاسی از نهضت تنباکو و مشروطه تا انقلاب اسلامی + تصاویر</ref>،
114-ضیاء الدین دری اصفهانی (مدرس فلسفه و علوم عقلی در تهران)<ref>همان.</ref>،
115- سیدمحمود روحانی بحرانی رشتی،
116-حمدحسن شیخ کبیر بابلی<ref>ناطق نوری : کنگره علمای واقف مازندران</ref>،
117-سید حسن بحرالعلوم رشتی (متوّفای ۱۳۹۷ قمری) فرزند سید حسین بحرالعلوم فرزند علامه سید عبدالباقی رشتی<ref>آیت الله شیخ شعبان دیوشلی را بهتر بشناسیم</ref>،
118-آقامیر بحرالعلوم رشتی (وکیل العلمای گیلان در مجلس اول شورای ملی) فرزند شریف العلمای رشتی <ref>مقبره رشتی ها در حرم حضرت معصومه/ مسئولین نگذارند آثار علما از بین برود + زندگینامه شریف العلمای رشتی, مرتضی عبدالهی</ref>،
119-شیخ علی علم الهدی فومنی گیلانی (متوّفای ۱۳۷۰ قمری) ('''شاگرد''' نوری)<ref>همان</ref>،
 
'''اعضای هیئت مصلحین حوزه (جمع اسپهبدان)''': 120-شیخ مرتضی حائری یزدی فرزند عبدالکریم حائری میبدی یزدی، 121-حاج سید حسین خادمی اصفهانی فرزند سید ابوجعفر خادم الشریعه فرزند سید صدرالدین موسوی عاملی فرزند سید صالح موسوی عاملی (خاندان صدر یا موسوی صدر عاملی)، 122-شیخ ابوالقاسم اصفهانی، 123-حاج آقا باقر سلطانی، 124-سید محمود روحانی، 125-سید محمود طالقانی، 126-سید زینالعابدین کاشانی، 127-سید محمدصادق حسینی تهرانی (لاله زاری)، 128-آقا ریحان الله نخعی گلپایگانی، 129-حاج سید مرتضی فرزند سید حسین فرزند قاضی میر سعید لنگرودی، 130-شیخ حسین لنکرانی (سنگلجی تهرانی) فرزند حاج شیخ علی لنکرانی<ref>خاندان با بیش از ۴۰۰ سال شجره نامه</ref>،
131-سید شهاب الدین مرعشی نجفی، 132-علامه شیخ یحیی (بلده) نوری (سخنران ۱۷ شهریور ۱۳۵۷) فرزند حاج شيخ اسماعيل نوری<ref>خاندان با بیش از ۵۰۰ سال شجره نامه</ref>،
133-علامه سید محمدحسین طباطبایی، 134-سید عزالدین حسینی زنجانی، 135-سید رضا فیروزآبادی، 136-سید مرتضی پسندیده، 137-شهید سید مصطفی مصطفوی خمینی و ... که قبل از قیام ۱۵ خرداد هر روز هنگام غروب آفتاب همراه سیّد روح الله مصطفوی موسوی [[خمینی]] در '''مقبرهٔ شیخ فضل‌الله نوری در حرم فاطمه معصومه (س)''' با یکدیگر ملاقات و گفتگو میکردند.<ref>باقری، علی، خاطرات ۱۵ خرداد، ج ۶، تهران، حوزهٔ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶</ref>،
 
170 و 171-آیت الله های دوقلو: سیدمهدی اخوان مرعشی و سیدکاظم اخوان مرعشی فرزند سیدمحمد باقر مرعشی فرزند سیدعلی مرعشی از نوادگان سلطان شاه اسماعیل صفوی،
172-سید احمد زیارتی (مرجع منطقه مهدیشهر)،
173-سید محمد صادق لواسانی<ref>همان.</ref>،
174-حاج سید احمد شهرستانی فرزند حاج سيد علي اصغر شهرستاني احیا کننده حوزه و مدرسه علمیه شیخ فضل‌الله نوری (خاندان با بیش از ۱۴۰۰ سال شجره نامه)،
180-سید جواد حسینی خامنه ای مشهور به سیدجواد تبریزی فرزند سید حسین خامنه ای<ref>شاگرد حاج سید احمد شهرستانی احیا کننده حوزه و مدرسه علمیه شیخ فضل‌الله نوری (نور)</ref>،
190-سید عبدالکریم هاشمی نژاد مازندرانی، 92-سید علیمحمد دستغیب شیرازی (پنجمین شهید محراب)، 134-مصطفی مسجدجامعی تهرانی، 193-سید حبیبالله طاهری گرگانی فرزند سید کاظم اَسترابادی<ref>خاطرات آیتالله حبیبالله طاهری گرگانی, غلامرضا خارکوهی گرگانی (گلستانی)</ref>،
-میرزا هاشم (پردمه) آملی لاریجانی فرزند میرزا محمد نوهٔ سیّدمحسن نبویِاشرفی،
194-محمدمهدی امزنجانی امی مازندرانی، 195-سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی<ref>سید جمال الدین و شیخ نوری، برقعی، ما به نقل از فاجعه قرن</ref>،
196-شهید مرتضی مطهری (فریمان) خراسانی،
197-سید جلال الدین میری آشتیانی<ref>بخشی از زندگی علامه آشتیانی بهروایت خودش - خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)- "حاج شيخ مهدي مازندراني"، که در معقول از شاگردان "آقا ميرزا حسن کرمانشاهي " و "آقا ميرشهاب الدين تبريزي" و در منقول از شاگردان "حاج شيخ فضل الله نوري" و آقا "سيدعبدالکريم مدرس" و "آقا سيدمحمد کاظم يزدي" و "شيخ الشريعه اصفهاني" بود.</ref>،
196-سیداحمد خسروشاهی تبریزی فرزند سیدمحمد خسروشاهی فرزند سیدعلی خسروشاهی فرزند سیدابوالحسن خسروشاهی، 197-میراسدالله مدنی دهخوارقانی آذرشهری تبریزی (دومین شهید محراب)، 142-حسین غفاری آذرشهری تبریزی<ref>مجلس بزرگداشت شهید آیت الله غفاری برگزار میشود-خبرگزاری رسا یای مسجد شیخ فضل‌الله نوری در پشت ساختمان شهرداری تهران از دیگر اقدامات شهید آیت الله غفاری در این مدت بود.</ref>،
198-سید محمد علی قاضی طباطبایی تبریزی (سومین شهید محراب)<ref>متن یادداشت آیة الله شهید سید محمد علی قاضی طباطبایی در مورد آیة الله شهید شیخ فضل‌الله نوری - حلقهٔ کاتبان</ref>،
199-شهید شیخ فضل‌الله محلاتی فرزند حاج غلامحسین مهدیزاده محلاتی و صدیقه رضایی (اولين دبير جامعه روحانيت مبارز، نماینده ولی فقیه در سپاه، وی اولین بار خبر پیروزی انقلاب اسلامی را از رادیو سراسری ایران اعلام کرد.) و ...
 
===بخش دوم===
'''فهرست هزار و چهارصد شخصیت -''' اسامی بخشی از '''دوستان و بزرگان''' که در سه ده ه اخیر در مورد '''آگاهی''' و '''دانش''' و '''مقام علمی''' شیخ فضل‌الله نوری نوشته و یا سخن گفته اند:
 
200-[[سید علی خامنه‌ای]] خراسانی (خاندان با بیش از ۱۴۰۰ سال شجره نامه)،
202-سیدعلی حسینی سیستانی (خراسانی)<ref>فتوای جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف در خانه شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
203-حسین وحید خراسانی<ref>فتوای جلوگیری از هرگونه دخل و تصرف در خانه شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
204-لطف الله صافی گلپایگانی<ref>گفتگوی منتشرنشده با آیتالله صافی؛ تهمتی که روشنفکران به شیخ شهید زدند</ref>،
205-شهید فتنه ۸۸<ref>خانم دکتر سیدی منذر مقاله «روايتي از يك مواجه ه ديرين با انحراف و التقاط» در گفتوشنود با همسر استاد علي ابوالحسني (منذر) , بارها او را به مرگ تهديد كردند , روزهايي كه بر ما ميگذرد، تداعيگر سالروز رحلت يكي از مدافعان نامدار و غيور حريم ايمان و انديشه ديني است.</ref>علی ابوالحسنی تهرانی معروف به مُنذِر، 206-علامه علی دوانی کازرونی<ref>محمدحسن رجبی در گفتگو با مشرق؛ کتاب ممنوعهای که پس از 50 سال چاپ شد/ آغازگر تاریخ نگاری انقلاب اسلامی چه کسی بود</ref>،
207-جعفر سبحانی تبریزی فرزند حاج شیخ محمد حسین سبحانی خیابانی<ref>کتاب تنهای شکیبا</ref><ref>تجلیل آیت الله سبحانی از مرحوم ابوالحسن. پیام آیت الله سبحانی به مناسبت نکوداشت مرحوم حجت الاسلام والمسلمین علی ابوالحسنی «منذر» که در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم برگزار شد به صورت تصویری پخش شد.</ref><ref>نقش مؤثر آیت‌الله میلانی در انقلاب بر کسی پوشیده نیست/ علما حِصن اسلام هستند</ref><ref>مرجعیت دژ اسلام است</ref><ref>آیت‌الله‌العظمی سبحانی درباره‌ی جدیدترین اثر مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه:آیت‌الله حاج میرزا حسن‌آقا مجتهد؛ مجتهدی عالی‌مقام و مجاهدی شجاع</ref>
، 208-احمد جنتی (لادان) اصفهانی، 209-صادق اردشیر آملی لاریجانی، 210-سید ابراهیم رئیسالسادات (نوغانی مشهدی خراسانی) معروف به ابراهیم رئیسی <ref>معاونت آیتالله علی قدوسی نهاوندی تهرانی (اولین دادستان کل انقلاب اسلامی) فرزند ملا احمد قدوسی از مجتهدان عصر وهمشاگرد شیخ نوری</ref>،
211-سید موسی شبیری زنجانی<ref>سخنان سید موسی شبیری زنجانی دربارهٔ شیخ فضل‌الله نوری در کتاب تنهای شکیبا</ref>،
212-سید احمد علم الهدی خراسانی<ref>امروز هرکه انتقاد فرهنگی و اجتماعی کند به جناح گرایی سیاسی متهم میشود. سخنرانی ۱۶ مرداد ۱۳۹۴</ref>
<ref>سخنرانی ۱۹ مهر ۱۳۹۴</ref><ref>سخنرانی ۵ اسفند ۱۳۹۴</ref><ref>جلسه دوازدهم درس, ۹ آبان ۱۳۹۵</ref><ref>سخنرانی ۲۰ آذر ۱۳۹۴</ref>،
213-عبدالله جوادی آملی (مازندرانی)<ref>پیام به مناسبت افتتاح مدرسه علمیهشیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>جوگیری از انحراف نهضت مشروطه از آستان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام شروع شد. سخنرانی ۹۵/۰۸/۰۵</ref><ref>حوزه های علمیه حافظ و پشتیبان انقلاب هستند</ref><ref>اقامه حکومت در عصر غیبت؛ آیت الله علم الهدی/ جلسه 18 بیان اقسام شبهات پیرامون تشکیل حکومت در عصر غیبت</ref>،
214-سید جواد شهرستانی<ref>حضور نماینده آیت الله العظمی سیستانی در زادگاه شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
215-حسن طبری آملی مشهور به حسن حسنزاده آملی<ref>در جستجوی استاد نویسنده : صادق حسن زاده</ref><ref>حسنزادة آملي، در آسمان معرفت، ص197.</ref>،
216-حسین نوری همدانی<ref>درس خارج فقه آیت الله نوری , کتاب البیع 91/07/12</ref><ref>آیت الله نوری همدانی جنایات آل خلیفه را محکوم کرد</ref>،
217-نورالله طبرسی (هزارجریبی مازندرانی)،
218-حسنعلی خزائلی نجف آبادی اصفهانی،
219-علی رضایی (شاخن) بیرجندی خراسانی (نماینده ولی فقیه در استان خراسان جنوبی)<ref>پافشاری بر ارزش ها و مقابله جدی با استکبار شاخصه های مهم حوزه انقلابی است/ مقدادها و عمارها به موقع عمل کنند تا رهبر در حصار قرار نگیرد/ اجازه ندهیم تاریخ تکرار شود</ref>،
202-عبدالله نظری (خادم الشریعه) مازندرانی فرزند حاج شیخ عبدالنبی نظری،
212-کاظم صدیقی (ابهری) زنجانی،
222-علی اکبر ولایتی<ref>ولایتی: نگاه «منذر» به تاریخنویسی دینی بود</ref>،
223-غلامعلی حداد عادل<ref>حداد عادل: «منذر» چهره حقیقی فردوسی را ترسیم کرد/ نسبت به تاریخ بیتوجهیم</ref>،
224-محمدحسین رجبی دوانی<ref>رجبی دوانی: سیر علوم انسانی در ایران از ابتدا تا کنون، سیری توأم با غفلت بوده</ref><ref>محمدحسن رجبی در گفتگو با مشرق؛ کتاب ممنوعه ای که پس از 50 سال چاپ شد/ آغازگر تاریخ نگاری انقلاب اسلامی چه کسی بود</ref>،
225-موسی نجفی (مسجد شاهیان) اصفهانی<ref>دروغ هایی که روشنفکران به شیخ فضل‌الله نوری بستند</ref><ref>بررسی دروغهای روشنفکران درباره شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>علل و عوامل مظلوميت و شهادت شیخ فضل‌الله نوری - دكتر موسي نجفی ـ موسي فقيه حقانی</ref><ref>تاریخ مشروطه , روزنامه وطن امروز</ref><ref>جريانشناسي نهضت مشروطيت</ref><ref>سه بٌرش مٌهم از انقلاب اسلامی</ref>،
226-شیخ مهدی انصاری قمی (غروی نائینی منوچهری اصفهانی)<ref>مهدي انصاری. شيخ فضل الله و مشروطيت. تهران، امير كبير، 1369</ref><ref>ادامه جریانی که شیخ فضل‌الله را اعدام کرد، هنوز هم وجود دارد/ شیخ شهید، علمای نجف را به وادی مشروطهخواهی کشاند</ref><ref>مجتهدی که صد سال پیش زبان فرانسه میدانست، حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری - مشرق نیوز 21 آوریل 1393</ref>،
227-حاجی زاده امام جمعه ایزدشهر (دبیر کنگره بزرگداشت شیخ فضل‌الله نوری)<ref>کنگره شیخ فضل‌الله نوری برگزار میشود. کنگره بزرگداشت شیخ فضل‌الله نوری یازدهم مرداد ماه در ایزدشهر استان مازندران برگزار میشود.</ref>،
228-مجتبی شهیدی کَلهُری تهرانی<ref>امر به معروف و نهی از منکر از زبان شیخ مجتبی تهرانی </ref>،
229-علیاکبر جمشیدی (بلده) نوری مازندرانی معروف به ناطق نوری<ref>ناطق نوری:متاسفانه پیشکسوتان را خیلی زود فراموش میکنیم</ref><ref>دیدار اعضای ستاد بزرگداشت شیخ فضل‌الله نوری با حجت الاسلام ناطق نوری</ref><ref>انکار ناپذیربودن نقش روحانیون در برابرانحرافات </ref>،
230-موسی فقیه حقانی (مدير موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران)<ref>نگاهی به نسبت علمای نجف و مشروطه در گفتگو با موسی حقانی: نفوذی ها با تغییر محاسبات علمای نجف عامل شهادت شیخ فضل‌الله شدند/ شیخ شهید بارها اعلام کرد به دنبال مشروطه ای هستم که علمای نجف میخواهند!</ref><ref>«شیخ فضل‌الله » خواستار نظام مردمسالاری دینی بود/ عدهای تلاش دارند شیخ را مستبد جلوه دهند</ref><ref>حقانی: خدمت ابوالحسنی به تاریخنگاری فراموش نمیشود/ اختلاف میان شیخ فضل‌الله و آخوند خراسانی چه بود؟</ref><ref>حقانی:ابوالحسنی پادزهر تاریخنگاری سکولار بود</ref><ref>حقانی:فراماسونها با ترور آیت الله بهبهانی مملکت را به دست گرفتند. به مناسبت سالروز ترور آیت الله بهبهانی یکی از رهبران مشروطه</ref><ref>فراماسونري و نقش آن در تاريخ معاصر ايران</ref><ref>هواداران دكتر محمود احمدي نژاد: مدرس ميگفت: من نماينده پنج هزار روحاني و مجتهد هستم!</ref><ref>نقش جریان نفوذی در شکست مشروطه/ هدف نفوذیها از ترویج قانون و اصلاحات، وابسته کردن ایران به غرب است , گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم پرونده ویژه “نفوذ” رسول بابازاده و عباس کلاهدوز , دکتر حقانی</ref>،
231-داوود مهدوی زادگان (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)<ref>شیخ ذوالشهادتین؛ شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>منورالفکران مشروطه و جدایی دین از سیاست</ref>،
232-سیدحسن امیری امام جمعه نور، 232-ستار علیزاده کجوری (موقوفات حوزه علمیه شیخ فضل‌الله نوری)، 233-عبدالوحید فیاضی (ناتل) نوری مازندرانی، 234-سید محمد محقق داماد احمدآبادی یزدی، 235-علیاکبر رشاد تهرانی<ref>حجت الاسلام والمسلمین رشاد: در مطالعه تاریخ دچار فقر روش هستیم. گزارشی از یادواره مقام علمی مرحوم منذر</ref>،
236-رضا داوری اردکانی<ref>تاريخ و فلسفه رضا داوري اردكاني در نشست خرد سياسي در عصر مشروطيت: انقلاب مشروطه نيم بند ماند روياي منورالفكران تعبير نشد</ref><ref>«منذر» از زاویه دید شیخ فضل‌الله به تاریخ مینگریست</ref>،
237-دکتر منصوره اتحادیه تهرانی (نظام مافی تهرانی)،
238-جواد بهمنی<ref>کتاب فاجعه قرن یا کشتن شیخ فضل‌الله نوری اثر جواد بهمنی</ref>،
239-سید میر صالح حسینی جبلی مازندرانی (پایگاه اندیشوران حوزه)<ref>شیخ فضل‌الله نوری؛ هویت و نظری, مجله: آموزه, پاييز 1383 - شماره 5 (34 صفحه - از 341 تا 374)</ref>،
240-محمدرضا باهنر کرمانی (دبیرکل جامعه اسلامی مهندسین، عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام، ریاست فراکسیون اکثریت مجلس پنجم و عضو هیئت رئیسهٔ مجلس شورای اسلامی در دوره‌های دوم، سوم، چهارم، پنجم، هفتم و هشتم و نهم)، 241-سید حسن ابطحی خراسانی، 242-رضا مختاری رضوان شهری اصفهانی (بنیاد محقق طباطبایی، موسسه کتاب شناسی شیعه (بنیانگذار و رئیس برای)، کتاب شیعه (مدير مسئول برای)، پژوهش و حوزه (هيئت تحريريه برای))، 243-محمدرضا کائینی (کارشناس مسائل تاریخی) <ref>روشنفکری چیست و روشنفکر کیست؟</ref><ref>کائینی در گفتوگو با فارس: مشروعه پژوهی هماره پر هزینه بوده است</ref><ref>کائینی: منذر مورخی منصف بود</ref>،
244-محمدحسن رجبی<ref>علمای مجاهد، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، پاییز 1382.</ref>،
245-محمدصادق ابوالحسنی فرزند مرحوم منذر<ref>کتاب تنهای شکیبا</ref>
، 246-احمد ناطق نوری،
247-علی محسن پور (استاد مدرسه علمیه فریدونکنار)،
248-حاج شیخ علی ربانی خلخالی<ref>شهدای روحانیت شیعه در یکصد ساله اخیر., نویسنده: علی ربانی خلخالی, جلد اول ، ص 115.</ref>،
249-سید عبدالعزیز محقق طباطبایی یزدی، 250-سید حسین نصر تهرانی، 250-سید احمد خاتمی (سادات) سمنانی (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، هیئت رئیسه مجلس خبرگان، هیئت مدیره مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، شورایعالی مجمع جهانی اهل بیت)، 251-محمدصادق (محیالدین) حائری شیرازی، 552-شیخ هاشم مدرس قزوینی، 254-محمدحسین دانایی خواهرزاده جلال آل احمد<ref>اگر جلال زنده بود… به مناسبت ۱۸ شهریور، سالروز درگذشت زندهیاد جلال آل­ احمد</ref>
، 255-پژوهشگر: رزیتا میری، 256-محسن خزعلی فرزند ابوالقاسم خزعلی، 257-محسن اسماعیلی مجتهد تهرانی (حقوقدان شورای نگهبان و ...)<ref>مجلس و قانون در نظر و عمل شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
258-سیروس سعدوندیان<ref>گفتگوی تفصیلی «نسیم آنلاین» با دکتر سیروس سعدوندیان, روایت مشهور مشروطه، روایت ماسونها و ازلیها است.</ref>
، 259-علی محمد صالحی (رئیس باشگاه خبرنگاران جوان)<ref>کتاب اندیشهی سیاسی شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
260-سید محمدرضا ابطحی نماینده خمینی شهر، 261-محمد مجتهد شبستری (فیلسوف)، 262-محمد رضا شفیعی کَدْکَنی خراسانی، 263-محمدتقی مصباح یزدی<ref>
ماهیت حکومت دینی در اندیشه سیاسی آیت الله مصباح و شیخ فضل‌الله نوری , ابوالفضل ذکایی</ref> (بنیانگذار و مدیر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، رئیس شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت)، 264-علی نقی ذبیح زاده مازندرانی، 265-قربانعلی دری نجفآبادی اصفهانی، 266-عبدالحسین طالعی دزفولی (بنیاد محقق طباطبایی، سردبير مجله کتاب شیعه، بساتین، صحیفه اهل بیت، مدير داخلى سفینه)<ref> متن یادداشت آیة الله شهید سید محمد علی قاضی طباطبایی در مورد آیة الله شهید شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>یادی از محدث نوری و آموزه های او </ref><ref>گفتاری در تقوا ، محدث نوری ، ترجمه عبدالحسین طالعی</ref><ref>هشت نکته در باره محدث نوری | عبدالحسین طالعی </ref>،
267-عبدالرضا کفایی خراسانی نوه محمد کاظم خراسانی، 268-سید احمد کاشانی (تهرانی) فرزند سید ابوالقاسم کاشانی،
269-سید محمدباقر موسوی شیرازی (۴ آذر ۱۳۱۰- ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۳)،
270-محمدعلی فولادگر (اصفهانی)<ref>بت پرستی امروز، مخفی تر از دیروز, محمدعلی فولادگر (مجمع فرهنگی شهید اژه ای)</ref>،
271-پژوهشگر: ملیحه خوشبین<ref>شیخ فضل‌الله و اتهام همراهی با سلطنت</ref>
،272-احمد جهان بزرگی شیرازی، 273-سید حسین علوی<ref>پژوهشگر: سید حسین علوی, نبرد با تاریکی</ref><ref>پژوهشگر تاریخ اندیشه - گروه دیدگاه / حوزه تاریخ و تمدن اسلامی - سیری در علل مخالفت شیخ فضل‌الله نوری با تصویب متمم قانون اساسی مشروطیت</ref>،
274-سید محمود علوی، 275-حسن اسدی تبریزی، 276-دکتر زهرا خانلری کیا (کجوری مازندرانی)، 277-دکتر مهدی سیف اللهی، 278- ، 280-روح الله بجانی تبریزی، 281-عرفان کریمی، 282-حسین مفتخری یادی، 283-پژوهشگر: فرشته کوشکی، 284-علی نقی ذبیح زاده، 285-مهدی جمشیدی، 286-دکتر اختر کیانوری (کجوری مازندرانی)، 287-سید محمد ناظم زاده قمی، 288-سید میرصالح حسینی جبلّی،
289-حاج میرزا مصطفى تهرانى فرزند حاج میرزا محمود مسجد جامعى،
292-مهدی ابوطالبی<ref>ملا علی کنی، تجلی الگوی تمدنسازی و مبارزه با استعمار</ref><ref>از مطلق مشروطه تا مشروطه مطلق / (نگاهی به موضع سیاسی آخوند خراسانی و شیخ فضل‌الله نوری در برابر مشروطه)</ref>،
293-احسان فتاحی اردکانی، 294-مهدی بابازاده، 952-علیرضا مکاریان پور، 296-یوسف صبح روان، 972-سید مجید حسن زاده<ref>اندیشه های سیاسی شهید شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
298-محسن نعیمی<ref>به بهانه در گذشت علی ابوالحسنی (منذر) , بازخوانی آثار استاد ابوالحسنی: دفاع از مشروعه خواهی</ref>،
299-محمدتقی بهجت،
300-محقق ریحانه فتحی ثانی (نیک زاد)، 301-علی معصومی وزوایی، 302-احمد ایلیاتی کاشانی،
303-نجف لکزایی سیستانی (رئیس پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی)<ref>سیستان نجف لکزایی - بصیرت شیخ فضل‌الله نوری حقانیت وی را در تاریخ به اثبات رساند.</ref><ref>مرور دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری در رسالهی حرمت مشروطه</ref>،
304-عبدالحسن مسلمی شهیدانی<ref>مروری بر الگوی کنشگری سیاسی دوگانه و برخورد حذفی روشنفکران سکولار</ref><ref>مروری بر الگوی کنشگری سیاسی دوگانه و برخورد حذفی روشنفکران سکولار - شیخ فضل‌الله نوری، مجتهد مظلوم مشروعه خواه</ref><ref>شیخ فضل‌الله و دیکتاتوری روشنفکران غربزده</ref>،
305-علی اصغر زارعی (جانشین سازمان پدافند غیرعامل کشور)<ref>به گزارش ایرنا سخنرانی علی اصغر زارعی شامگاه سه شنبه در همایش تجلیل از مقام دانشجو و برپایی کرسی آزاد اندیشی در سازمان تبلیغات اسلامی خوزستان</ref>،
306-محمدحسین فرهنگی تبریزی (هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی)،<ref>روشنفکری بیمار دلیل اصلی شهادت شیخ فضل‌الله نوری بود.</ref>،
307-منصور میراحمدی کرمانی فرزند امیر،
308-ذبیحالله نعیمیان (خمین)<ref>نقش شیخ فضل‌الله نوری در طرح اصل نظارت علما بر قانونگذاری مجلس</ref><ref>جلسه نقد كتاب استادعلي ابوالحسن منذر توسط نعيميان در برنامه كتاب ماه تاريخ در نمايشگاه كتاب</ref><ref>استاد علي ابوالحسني منذر آسماني شد</ref><ref>از استاد ابوالحسني منذر يک سند تاريخي منتشر نشده از جنبش مشروطيت</ref>،
309-سیدعلی محمد یثربی فرزند میرزا سید علی یثربی فرزند علامه سید محمدرضا کاشانی<ref>عو هیئت علمی دانشکده حقوق پردیس قم جریان شیخ فضل‌الله نوری برای جامعه امروز عبرت است</ref>،
310-عبدالله ملکی نوری (فرماندار نور)،
311-سید هاشم حسینی (بردخون دیری) بوشهری (امام جمعه قم، مدیر حوزه های علمیه)<ref>دشمن می خواهد با استفاده از فشار اقتصادی بین مردم و انقلاب جدایی بیاندازد</ref>،
312-نصرالله سخاوتی اصفهانی،
313-روح الله حسینیان شیرازی<ref>«یتیم خانه ایران» به لحاظ تاریخی دقیق است/روشنفکران ناسیونالیست هرگز برای مرگ دو سوم ملت ایران ماتم نگرفتند</ref><ref>روح‌الله حسينيان: ناکامی مشروطه ناشی از کنار کشیدن علما بود</ref><ref>حسینیان: هاشمی در حمایت از رهبری قیام کند</ref>،
314-محمد صادق امینی مسجد سلیمانی،
315-سیفعلی محمدزاده شبستری،
316-حمید هوشنگی (دانشگاه امام صادق)<ref>آرای علامه نایینی و شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
317-وحید بهرامی<ref>چرا از مشروطه خواهی کنار کشید؟ - مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران</ref>،
318-مهدي ابوطالبي (گروه تاريخ و انديشه معاصر موسسه امام خمينی)<ref>شخصيت شيخ فضل الله پيش از به دار آویخته شدن ترور شده بود</ref>،
319-علی اسلامی ( مجلس خبرگان رهبری, امام جمعه تاکستان)،
320-اکبر رضی زاده،
321-سید احمد سجادی<ref>مدیرعامل موسسه فرهنگی هنری نور راسخون، عضو هیأت مدیره موسسه فرهنگی اطلاع رسانی تبیان، ریاست مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان، ریاست دانشگاه علوم قرآن اصفهان، مشاور پژوهشی سازمان اوقاف و امور خیریه از جمله سمتهای ایشان است.</ref><ref>شهید فتنه- ویژه نامه شهادت آیت الله شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
322-سیدعباس موسویان (دانشگاه امام صادق)،
323-مهدی عالمزاده (استاد حوزه علمیه)،
324-احمد رهدار سیستانی (پایگاه اندیشوران حوزه)،
325-محسن اکبری شاهرودی،
326-پژوهشگر انوشه میرمرعشی<ref>بررسی مختصر حادثه تاریخی به شهادت رساندن شیخ فضل‌الله نوری توسط عناصر فراماسونر مشروطه خواه به مناسبت 11 مرداد سالروز شهادتش</ref>،
327-ولی الله مصائبی (معاون فرهنگی اداره کل تبلیغات اسلامی استان سمنان)،
328-مسعود صدوق،
329-سید مجید حسن زاده طباطبایی (پایگاه مجلات تخصصی نور)،
330-جواد قدوسی فر (دبیر جمعیت رهپویان انقلاب اسلامی استان قزوین)،
331-حسین محمودی کجوری مازندرانی (فرمانده سپاه ناحیه نور)،
332-شاه حسینی کجوری مازندرانی (مسئول فرهنگی و تبلیغات سپاه ناحیه نور)،
333-سید احمد حسینیان کجوری مازندرانی (مسئول نمایندگی ولی فقیه در سپاه ناحیه نور)،
334-مظفر نامدار گیلانی<ref>تجربه مشروطه روحانیت را به نظامسازی سوق داد, خبرگزاری رسا ـ مرحوم شیخ فضل‌الله نوری مقلد نیست برای همین مشروطه را به عنوان یک نظریه دربست نمی پذیرد و در مرحله نظامسازی حرف خود را میزند</ref>،
335-غلامحسین زرگرینژاد بجنوردی خراسانی (نویسنده کتاب رسائل مشروطیت)<ref>کتاب رسائل مشروطیت (۱۸ رساله و لایحه دربارهٔ مشروطیت) - دکتر غلامحسین زرگری نژاد ـ استاد دانشگاه شهید بهشتی</ref>،
336-سید حسین جعفری (مازندرانی)<ref>با همکاری شورا و شهرداری نور فیلم شیخ فضل‌الله نوری کلید خواهد خورد - کارگردان سید محمد حسنی، مجری طرح مؤسسه فرهنگی هنری تبیان فیلم و تهیه کننده سید حسین جعفری - سایت سینما و تلویزیون - اردیبهشت ۱۳۹۴</ref>،
337-محمد علی جاودان تهرانی<ref>مرحوم منذر فهم درست خود از مشروطه را مرهون آیت الله لنکرانی است</ref>،
338-حسین خیرآبادی خراسانی،
339-علیرضا زاکانی تهرانی،
340-عبدالحسین خسروپناه دزفولی (دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام)<ref>پاسخ حجت الاسلام خسروپناه به شبه های دربارهٔ اختلاف علما در عصر شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>جریان شناسی فکری تاریخ معاصر ایران با بهره از آثار مرحوم منذر تدوین شود</ref><ref>خط سیر فقه و فقها در دوران قاجار</ref><ref>اندیشه سیاسی شیخ فضل الله نوری و میرزای نائینی</ref>،
341-روح الله گلزاری (رئیس اداره اوقاف شهرری)،
342-علی نعمتزاده مرندی،
343-احمد شجونی فومنی گیلانی (عضو جامعه وعاظ تهران)،
344-مهدی محمدی پور آبادانی،
345-رسول جعفریان خوراسگانی<ref>دفاع معتضد از دار زدن شیخ فضل‌الله همزمان با احتمال اعدام امام خمینی</ref><ref>عبدالرحیم بن معروف رستمداری، کتاب نیل المرام فی مذهب الائمة علیم السلام، به کوشش و با مقدمه: رسول جعفریان, (خاندان بهزادی facebook)</ref>،
346-محمد علی آفرین اهوازی،
347-شیخ هادی قبادی بایگانی<ref>شهید شیخ فضل‌الله نوری و مشروطه مشروعه</ref>،
348-سید محمد مهدی میرباقری قمی (رئیس فرهنگستان علوم اسلامی)<ref>(بررسی رویکرد امام خمینی (س) در تعریف فقه حکومتی)</ref>،
349-هادی خنجری (فرماندار شهرستان نور، استانداری مازندران)<ref>خنجری: شیخ فضل‌الله نوری در زادگاهش نیز مظلوم است.</ref><ref>شخصیت شیخ فضل‌الله نوری در تاریخ ایران به‌درستی تبیین نشده است</ref>،
350-احمد سالک کاشانی فرزند محمود سالک کاشانی،
351-عماد افروغ شیرازی<ref>ربط دو گفتمان مشروطه و انقلاب اسلامی</ref>،
352-غلامحسین ابراهیمی دینانی خمینی شهری اصفهانی،
353-سید مصطفی تقوی فرزند میر احمد تقوی بهبهانی<ref>ماجرای اتهام پول گرفتن شیخ فضل‌الله از شاهان قاجار!</ref><ref>تدوين متمم قانون اساس</ref>،
354-عبدالله زاده پاشاکی (امام جمعه رشت)،
355-سیداحمدمیرعمادی،
356-سید یوسف طباطبائی نژاد،
357-سید محمدمهدی سعیدی گلپایگانی (مشهور به سید محمد سعیدی)،
358-علی خاتمی (امام جمعه زنجان)،
359-سید مهدی امیریارجمند (امام جمعه شهرستان نور)،
360-اسکندر یارنسب (مدیرکل فرهنگی و تبلیغات بنیاد شهید و امور ایثارگران)،
361-اسدالله ایمانی کازرونی (نماینده ولی فقیه در استان فارس)،
362-عباسعلی کدخدائی الیادرانی اصفهانی،
363-احمد جان میرزایی (پژوهشگر، نویسنده و کارگردان)،
364-محمد نبی حبیبی (دبیرکل حزب مؤتلفه اسلامی)<ref>جامعتين اگر صلاح ميداند سريعتر به اعلامنظر برسد</ref>،
365-مصطفی پورمحمدی قمی (وزیر دادگستری)،
366-عبدالله زاده پاشاکی،
367-حسینعلی امیری (عضو شورای نگهبان)،
368-شفیع آقامحمدیان (مدیرعامل مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی)،
369-ابراهیم پورفرزیب (مولایی)،
370-عبدالسید محمودی (دبيرکل حزب مؤتلفه اسلامی)<ref>مراسم سالگرد شهادت آیت الله شیخ فضل‌الله نوری در قم برگزار شد</ref>،
371-مسعود دهنمکی اَهَری،
372-محمّد شاهرخ همدانی<ref>شهادت شیخ فضل‌الله نوری، نتیجه خلاء حوزهٔ نجف از عرفان بود</ref>،
373-حسن ممدوحی کرمانشاهی،
374-فؤاد کریمی اهوازی،<ref>فؤاد کریمی در گفت و گو با ایسنا: شیخ فضل‌الله نوری توسط جریانی مذهبی- سیاسی حذف و به حکم یک قاضی مجتهد اعدام شد</ref>،
375-محمد جواد محمدی کجوری مازندرانی،
376-احمد کیخسروی (رئیس کل دادگستری خراسان شمالی)،
377-روح الله فاطمی،
378-سید محمد حسینی الموسوی زنجانی،
379-محمدرضا محمدی<ref>به یاد شهدای سلیاکتی، مراسم گرامیداشت نهم مرداد سالروز شهادت شیخ فضل‌الله نوری، حجت الاسلام محمدی : شیخ فضل‌الله تن به شهادت داد تا تابعیت کفر را نپذیرد.</ref>،
380-محمد محمدی گلپایگانی،
381-سید رضی موسوی شکوری،
382-محمدرضا نقدی نجفی،
383-سید هادی حسینی امین خوزستانی،
384-اسماعیل سیاوشی،
385-محمدمهدی عبدخدایی،
386-مجتبی فرازمند،
387-سیدیونس موسوی سرچشمه،
388-علی بنایی قمی،
389-علی اکبر کیخا سیستانی (امام جمعه شهرستان زابل)،
390-احمد نجابت،
391-حسین مظاهری (تیران) اصفهانی،
392-عزیز جوانپور (رئیس دانشگاه آزاد تبریز)،
393-عماد افروغ شیرازی،
394-عبدالمجید معادیخواه،
395-غلامرضا جلالی،
396-بهزاد نبوی تهرانی<ref>گفتوگویایسنا با بهزاد نبوی* خواسته های مردم و نخبگان در حرکت انقلاب اسلامی همان خواسته های ضد استبدادی و ضد استعماری بود</ref>،
397-علاءالدین بروجردی (رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس)،
398-حسینی همدانی (امام جمعه کرج)،
399-شعبان تقیخانی (نماینده ولی فقیه قزوین)،
400-محمدعلی رامین دزفولی،
402-علی محمد طرفداری،
403-پژوهشگر: زهرا کولیوند تهرانی<ref>یادی از شیخ فضل‌الله پژوه معاصر</ref>،
404-محمود احمدی نژاد آرادانی (گرمساری) سمنانی (ششمین رئیس جمهور ایران)<ref>رئیس جمهور درهمایش «یکصدمین سال قانونگذاری، نیازها و چالشها»: امروز مجلس و دولت پرچمدار عدالت هستند عناصر زبون دشمن از تلاشهای توطئه آمیز خود طرفی نمی بندند</ref>،
405-حسین الله کرم،
406-اسدالله بادامچیان تهرانی (شورای مرکزی حزب موتلفه اسلامی)<ref>بادامچیان: نبود عنصر اسلامیت از نقاط ضعف و عامل شکست مشروطیت بود</ref>،
407-محمدکاظم انبارلویی<ref>بايد از تاريخ عبرت بگيريم</ref><ref>غیرت ملی و نوامیس سیاسی و اقتصادی</ref>،
409-محسن کمالیان (پایگاه صدر پژوهی)<ref>آیا سید جمالالدین واعظ اصفهانی، بیدین، لامذهب و نامسلمان بود؟</ref>،
410-جواد منصوری کاشانی،
411-سید محمد خاتمی اردکانی یزدی (پنجمین رئیس جمهور ایران)<ref>رئیس جمهور در جمع مردم شهرستان نور: نور یکی از مستعدترین نقاط کشور برای گسترش صنعت جهانگردی است</ref><ref>ناگفته های حسین مظفر از هیأت دولت دوم خرداد ... دیدم در کتاب تاریخ نام شهید را از جلوی اسامی شیخ فضل‌الله نوری و شهید مدرس برداشته و افراد دیگری را بزرگنمایی کرده اند و عناصر اصلی نظام را که پایهگذار نظام بودند کوچکنمایی کرده اند. دستور دادم همه این کتابها را از سراسر کشور جمع کنند و نگذاشتم به مدارس برود و دادم کتاب تاریخ را بازنویسی کردند. این مسئله به آقای خاتمی منتقل شد و مرا خواست و پرسید: «چرا این کار را کردی؟» ولی وقتی برایشان توضیح دادم، مقاومت نکردند....</ref>،
412-ابوالقاسم طاهری ساروی (مدیر حوزه علمیه مازندران)<ref>شیخ فضل‌الله نوری نمونه بارز روحانی انقلابی و دلسوز اسلام ناب بود. (مدیر حوزه علمیه مازندران ابوالقاسم طاهری در بازدید از حوزه علمیه شیخ الله نوری بلده)</ref><ref>بی بصیرتی مهم ترین عامل نفوذ دشمن است/ ولایت مداری تنها به شعار نیست.</ref>،
413-عباسعلی اسدی تبریزی،
414-رضا قلی پور (مدیر حوزه علمیه آمل)،
415-شیخ حسین انصاریان خوانساری اصفهانی فرزند محمدباقر،
416-سید جلیل مرتضوی (امام جمعه آمل)،
417-مهدی حسنزاده (حوزه علمیه)،
418-حیدر مصلحی شهرضایی اصفهانی<ref>دشمن بیشترین سرمایهگذاری را برای نفوذ در حوزه های علمیه انجام داده است.</ref>،
419-بهروز افخمی تهرانی،
420-سید علی حسینی پور (مدیر حوزه علمیه استان مرکزی)،
421-سید محمد ابراهیمزاده هاشمی،
422-محسن سنجری،
423-رسول سنایی راد،
424-سید جلال حسینی (استاد دانشگاه، کارشناس مسائل سیاسی)،
425-محسن مهاجرنیا (هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)،
426-سید داوود موسوی کجوری مازندرانی (امام جمعه محمودآباد)،
427-اسماعیل فلاحیان (بانک اطلاعات صنعت ایران<ref>گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین فلاح , نقش یک روحانی نفوذی در اعدام شیخ فضل الله نوری</ref>،
428-محمد صباحی (امام جمعه کرمان)،
229-جعفر جوادشجونی فومنی گیلانی (جامعه روحانیت مبارز تهران)<ref>مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین شجونی - انقلاب را با مسّاهم الله بالخیر نمیتوان حفظ کرد</ref>،
430-محمد امیدی استاد دانشگاه های قزوین<ref>شیخ فضل‌الله نوری از طرفداران مشروطه مشروعه بود.</ref>،
431-علی آل داود (بنیاد محقق طباطبایی)<ref>در محضر خوزستان: اسناد حقوقی عهد ناصری/ منصوره اتحادیه (نظام مافی)، سعید روحی؛ 4شگفتاری از علی آل داود.</ref>،
432-سعید روحی (بنیاد محقق طباطبایی)<ref>همان. - پیشگفتار</ref>،
433-سید محسن محمودی (امام جمعه ورامین)<ref>دغدغه امروزمردم بیکاری است/لزوم تعیین تکلیف پرونده حقوق های نجومی</ref>،
434-منصور مسگرا (سرهنگ مسگرا)<ref>جلسات قرآن خود در مسجد شیخ فضل‌الله </ref>،
435-حسین روحانی صدر (جامعة علوم القرآن)،
436-حسین شریعتمداری دماوندی،
437-احمد شاکری تهرانی (شورای سردبیری ماهنامه ادبیات داستانی، هیئت مدیره انجمن قلم ایران)<ref>رمان «انجمن مخفی»، ماجرای نهضت مشروطه و ریخته شدن خون شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>طهران، بیپیشینه به سراغ مشروطه میرود</ref>،
438-میثم عبداللهی گیلانی (موسسه مطالعات مبارزات اسلامی گیلان)،
439-سیدامیر سادات کرمی مازندرانی (کارشناس مسائل سیاسی)،
440-محمود شربیانی (امام جمعه عجب شیر)،
441-مجتبی روحانی (امام جمعه بابل)،
442-محمد مهدی اباذری،
443-محمد علی لیالی،
444-حسن عرفان طبائ،
445-عبدالله شهبازی شیرازی فرزند حبیب الله شهبازی کوهمره سرخی<ref>بانی حکم اعدام «شیخ شهید» چه کسی بود. جریانهای فکری مشروطیت، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.</ref>،
445-حسن شایانفر (مؤسسه کیهان)،
445-سید صمصام الدین قوامی (بنیاد فقهی مدیریت اسلامی)،
446-مصطفی حسناتی (امام جمعه نجف آباد)،
447-عبدالکریم عابدینی (نماینده ولی فقیه در استان قزوین)،
448-سید ابوالحسن حسنزاده (امام جمعه اهواز)،
449-حاج ناصر آخوند قزل پالیزان ایرندگانی (خاش) بلوچستانی (امام جمعه اهل سنت)<ref>سنی و شیعه، ستیز با دشمنان اسلام و استکبار را واجب می داند</ref>،
450-سیدمرتضی اصفهانی (امام جمعه قاین)،
451-محمّد امیری سوادکوهی مازندرانی<ref>طبرستان پایه گذار اوّلین حکومت سادات و علویان در ایران است.</ref>،
452-عبدالرحیم اباذری (۱۳۳۹ شهر میانه، آذربایجان شرقی) (مرکز اسناد انقلاب اسلامى، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان وّ ...)<ref>
5 آسیبی که جمهوری اسلامی را تهدید می کنند</ref><ref>انقلاب اسلامی و آفت فرصت طلبان</ref>،
460-احمد سعادت<ref>چرا شیخ از مشروطه خواهی دست کشید؟</ref>،
461-عبدالرحمن باقرزاده بابلی مازندرانی<ref>امام جمعه شهرستان نور دکتر باقرزاده: مرحوم شیخ فضل‌الله نماد بصیرت و کشته جهالت شد.</ref>،
462-ابوالقاسم یعقوبی (امام جمعه بجنورد)،
464-سید احمد میرعمادی (نماینده ولی فقیه در لرستان)،
465-یدالله جوانی اصفهانی،
466-محمدعلی حاجی زاده (حوزه علمیه مازندران)،
467-مجتبی فدا (سرتیپ اصفهان)،
468-محمد صادق یوسفعلی (جامعه روحانیت شیراز)،
469-ستار شهوازی مسجد سليمان بختیاری<ref>بازخوانی روزنامه شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>مطبوعات اصفهان در دوران قاجار</ref>،
470-علیاصغر شکروی،
471-علیرضا اعرافی میبدی یزدی (رئیس جامعه المصطفی العالمیه)،
422-عباس جعفری فراهانی (جونوشی فرمهینی فراهانی) مسئولیت اداره اسناد و اطلاعات مجمع جهانی اهل بیت و ...<ref>یادی از عالم زمانشناس شهید شیخ فضل‌الله نوری - شیخ شهید؛ فراتر از زمان</ref>،
473-مصطفی معلمی (هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ساری و ...)<ref>یادی از عالم زمانشناس شهید شیخ فضل‌الله نوری - شیخ شهید؛ فراتر از زمان</ref><ref>نقش دانشمندان طبرستانی و محیط علمی آن در انتقال دانش عصر ساسانی به تمدن اسلامی</ref><ref>پژوهشی درباره نسبت صحیح طبرسی</ref>،
474-سید حسن عاملی (محمدیه) اردبیلی (نماینده ولی فقیه و امام جمعه اردبیل)،
475-جواد کریمی قدوسی خراسانی (جبهه پایداری)،
476-محمدباقر قالیباف (طرقبه) خراسانی (فرماندهی نیروی هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، شهردار تهران و ... )<ref>
1-...افتتاح پل غیرهمسطح محمد علی جناح-شیخ فضل‌الله نوری /2-...با حضور محمدباقر قالیباف شهردار تهران سومین پل کابلی معلق تهران روی بزرگراه شیخ فضل‌الله نوری بهره برداری.../ 3-صفحه اینترنتی حامیان دکتر قالیباف - پلی که آرامش ترافیکی را بازمیگرداند-...پلهای 6 گانه تقاطع شیخ فضل‌الله -جناح...</ref><ref>دکترعلی اکبر ولایتی : مشاور مقام معظم رهبری, تمام صحبتهای من با قالیباف تا زمان به نتیجه رسیدن، فقط یک ربع طول کشید. ....همتراز و هم عقیده مرحوم شیخ فضل‌الله نوری كه در مسجد مدرسه مروی پشت سر ایشان نماز خوانده بود ...</ref>،
477-مهدی محدثزاده فرزند میرزا محسن محدثزاده فرزند شیخ عباس قمی (خاتم المحدثین)،
478-رضا بردستانی (دَیّر) بوشهری<ref>پیشوای مطلق , شرحی برکتاب «فراتر از روش آزمون و خطا»</ref>،
479-پیروز مجتهدزاده نوری (کجوری) مازندرانی<ref>نور از منظر صاحب نظران (دکتر پیروز مجتهدزاده), برگرفته از: کتاب شهرستان نور</ref>،
480-احمد مسجد جامعی تهرانی فرزند مصطفی مسجدجامعی تهرانی<ref>مراسم هفتم محمد ابراهیم باستانی صبح در مسجد شیخ فضل‌الله نوری در خیابان شیخ فضل‌الله نوری</ref><ref>مقاله فارس گزارش میدهداز خانه مخروبه شیخ فضل‌الله نوری تا وعده های آقای رئیس - ... شیخ فضل‌الله نوری خواستار مشروطه مشروعه بود...
احمد مسجد جامعی در حاشیه بازدید از منزل شیخ فضل‌الله نوری، که در نزدیکی ساختمان شهرداری و شورا واقع شده است، از وضعیت نابسامان این خانه تاریخی انتقاد کرد و اظهار داشت: اینجا منزل شیخ فضل‌الله نوری از رهبران مشروطه است و کوچه و مسجد این محل نیز به نام وی ثبت شده است.</ref>،
481-رضا استادی مقدم تهرانی فرزند حاج خداداد (سخنران مراسم افتتاح حوزه علمیه شیخ فضل‌الله نوری شهر بلده)<ref>تنها یادگار آیت الله شیخ فضل‌الله نوری در غربت : شهری با سیزده هزار دانشجو و یک حوزه علمیه.</ref>،
482-ذبیح الله اسماعیلی (حوزه و مدرسه علمیه شیخ فضل‌الله نوری, بلده, کجور, مازندران)<ref>شهری با سیزده هزار دانشجو و یک حوزه علمیه فصلی</ref>،
483-هادی قبادی فرزند حاج قربانعلی قبادی،
484-عبدالحسین رحمتینیا (حوزه علميه استان تهران، امام جمعه پیشوای ورامين)،
485-اکبر ثبوت تهرانی<ref>گپ ثبوت (٣٣), موضوع برنامه: تاریخ مشروطه ونقش علمادرروندانقلاب مشروطه قسمت ٣٣, کارشناس ومجری : محمد محبی, مهمان :دکتر اکبر ثبوت, بررسی تاریخی شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
486-عبدالنبی نمازی (نماینده ولی فقیه در کاشان)،
487-غلامعلی صفایی بوشهری (نماینده ولی فقیه در بوشهر)،
488-مجتبی زارعی ساروی مازندرانی (هیأت علمی اندیشه سیاسی اسلام)<ref>دانشگاه تربیت مدرس</ref><ref>پرسش تشییعکنندگان شهدای رجعتکرده از سوریه از «سخنران سوادکوه»</ref>،
489-روحالامین سعیدی (پژوهشگر مسائل سیاسی و بینالمللی)<ref>نشست «انقلاب اسلامی و مقابله با خطر نفوذ»</ref>،
490-حمید رضا نیکو گفتارصفا ( پژوهشنامه حقوق اسلامی)<ref>مجلس و قانون در نظر و عمل شیخ فضل‌الله نوری , نویسنده: حمید رضا نیکو گفتارصفا (1)</ref>،
491-منوچهر محمدی کرمانی (شورایعالی انقلاب فرهنگی، مدیریت گروه روابط بینالملل دانشگاه تهران، هیئت علمی دانشكده حقوق و علوم سیاسی و ...)، <ref>گفتوگو با دکتر منوچهر محمدی: چرا انقلاب فرانسه از بین رفت و انقلاب اسلامی ماندگار شد؟, معرفی كتاب: انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلابهای فرانسه و روسیه</ref>،
492-رضا غلامی تهرانی (مؤسس و رئیس مرکز پژوهشهای علوم انسانیِ اسلامی صدرا)، 272-مرتضی علویان مازندرانی<ref>مروری بر زندگی، فعالیتها و اندیشه های آیت الله شیخ فضل‌الله نوری، رواق اندیشه، شمارهٔ 7</ref>،
493-علی درگاهی (مدیریت مساجد و هیئتهای تشکلهای مردمی)،
494-علی اصغر زارعی (نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی)،
495-محمدجواد فاضل لنکرانی<ref>سخنراني شيخ محمدجواد فاضل لنکراني در کنگره بزرگداشت مرحوم محدّث قمي(ره)</ref> فرزند محمد موحدی معروف به محمد فاضل لنکرانی،
496-سید مرتضی آوینی (شهر ری) تهرانی،
497-محمد سلیمانی (خشت) کازرونی (شورای دانشگاه علم و صنعت ایران، کمیته ملی ارتباطات کمیسیون ملی یونسکو، ...)<ref>دکتر محمد سلیمانی، وزیر اسیق ارتباطات و نماینده سابق مجلس و استاد دانشگاه علم و صنعت، نقش دولت یازدهم در راستای دو قطبی کردن جامعه/ لبخند زدن به دشمن و اخم ... </ref>،
497-حسین مظفر مَلایری همدانی (هیئت علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی, شورای عالی انقلاب فرهنگی, معاون نظارت مجلس شورای اسلامی و ...)<ref>ناگفته های «مظفر» از هیأت دولت دوم خرداد</ref>،
498-محسن مؤمنی شریف<ref>محسن مؤمنی شریف رئیس حوزه هنری - حکایت پای دار: روایت زندگی شهید شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
500-احمد امیرسلیمانی (شهردار شهر آمل)،
501-سید حسن مصطفوی خمینی فرزند سید احمد مصطفوی خمینی و سیده فاطمه طباطبایی (متولی آرامگاه روح الله خمینی و عضو هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی)<ref>...برهمین اساس جای آن هست که از این مجاهد نستوه شیخ شهید فضل الله نوری هم یادی بکنیم که خطر نفوذ استعمار را در هر نهضتی متذکر شدند واین برای ما درس عبرتی است ...-موسسه فرهنگی قرآن وعترت افق روشن - امام خمینی(ره) در کلام حجه الاسلام سید حسن خمینی -دوشنبه هفتم دی ۱۳۹۴</ref>،
503-قاسم تبریزی (محمد قاسم مصور تبریزی یا سراجای نقاش)<ref>عصر اندیشه - میخواستند امام را مانند شیخ فضل‌الله اعدام کنند</ref><ref>آیا مصدق به تنهایی در ملیشدن صنعت نفت نقش داشت/ واکاویی فعالیت نیروهای مذهبی در جریان ملی شدن نفت</ref>،
504-علی اردشیر لاریجانی (دومین دبیر شورای عالی امنیت ملی، رئیس مجلس شورای اسلامی دوره هشتم، نهم و دهم و ...)<ref>باید آداب جمهوریت را فهمید و به آن پایبند بود - پایگاه خبری تحلیلی انتخاب</ref><ref>شرايط بحرين عدالتي است كه آمريكا مطرح ميكند/دروغگويي در دنياي سياست باب شده است</ref>،
505-سید محمدرضا مدرسی یزدی فرزند سيد جواد (شورای نگهبان، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)<ref>عضو فقهای شورای نگهبان:نقشه راه انقلاب اسلامی با تبعیت از فرامین رهبری محقق خواهد شد</ref>،
507-سید حمید روحانی (زیارتی مهدیشهری سمنانی)<ref>خبرگزاری رسا - یادواره شهید شیخ فضل‌الله نوری و 80 شهید محله مصلی اصفهان</ref><ref>عبرت‌ها و پندهای تاریخ ما</ref>،
508-محمد واعظزاده خراسانی (مؤسس دانشگاه مذاهب اسلامی و نخستین دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی)<ref>منتقدان مشروطیت،به مرور زیاد شدند</ref> ( مؤسس و رئیس بنیاد تاریخ پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی)،
510-سعید جلیلی خراسانی (دفاع مقدس-عملیات کربلای ۵، سومین دبیر شورای عالی امنیت ملی، عضو شورای راهبردی روابط خارجی و ...)<ref>گفتاری خواندنی از سعید جلیلی دربارهٔ فتنه-سعید جلیلی</ref>،
594-عباس کعبی نسب لشکرآبادى اهوازى (مجلس خبرگان رهبری و ...)<ref>آیت الله وحید: با وجود این سید (رهبر انقلاب) خیال مان راحت است</ref><ref>مقالات در زمينه هاي فقهي و حقوقي از جمله آنها نوآوريهاي فقهي آيت الله شيخ فضل الله نوري</ref>،
595-محسن مجتهد شبستری (نماینده ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی، شورای مرکزی جامعهٔ روحانیت مبارز تهران)<ref>آیت الله محسن مجتهد شبستری، نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی : بی بصیرتی در دوره مشروطه موجب شهادت شیخ فضل‌الله شد. خبرگزاری «حوزه» در تبریز</ref>،
596-سید یوسف طباطبایی نژاد ظفرقندی اردستانی اصفهانی (نماینده ولی فقیه در استان اصفهان)<ref>فضای مجازی بویی از دین نبرده, "شهادت شیخ فضل‌الله نوری میتواند برای ما یک درس عبرت باشد، امام خمینی (ره) در این راستا گفتند اگر مشروطه از مسیرش منحرف شد به این دلیل بود که دشمن در کشور ما احزاب را بهوجود آورد."</ref>،
597-سید هادی خسروشاهی تبریزی<ref>نگاهی به زندگی، فعالیت و آثار حجت الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی (سیداحمد خسروشاهی)</ref><ref>مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران - ویژه دومین سالگرد درگذشت استاد دکتر علی ابوالحسنی - حجتالاسلام سیدهادی خسروشاهی: «منذر» اولین کسی بود که اثری مستقل در رد اتهامات شیخ فضل‌الله نوری نگاشت</ref><ref>هزینه های جاری کشور اعتباری برای پروژه های عمرانی باقی نگذاشته است/سهام عدالت از هدف اصلی خود دور شد. رئیس مجلس شورای اسلامی</ref>،
598-محمد امامی کاشانی، 599-علی سعیدی شاهرودی (نماینده سیّد روح الله مصطفوی خمینی در سپاه، نماینده سید علی خامنه ای در سپاه)<ref>کتاب : جریانشناسی نفوذ در انقلابها</ref><ref>علامه شهید مطهری از پیشتازان عرصه جهاد فکری و علمی است.</ref><ref>عامل مهم استقلال ايران، وجود روحانيت در كشور است</ref>، و ...
 
===بخش سوم===
'''فهرست هزار و چهارصد شخصیت -''' اسامی بخشی از '''دوستان و بزرگان''' در مورد '''آگاهی ''' و '''دانش''' و '''مقام علمی''' شیخ فضل‌الله نوری نوشته و یا سخن گفتهاند (اسامی که به طور عمده از تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۹۵ هجری خورشیدی به تدریج به لیست اضافه شده):
 
603-مجتبی ذوالنور ملایری،
604-محمدحسن رحیمیان اصفهانی (رئیس تولیت مسجد مقدس جمکران)،
605-علی اکبر صالحی (خاندان شهید ثالث آل برغانی قزوینی)، 607-غلامحسین الهام اَندیمِشکی خوزستانی، 608-محمدمهدی زاهدی کرمانی،
606-ابوذر بیدار شریف اردبیلی،
607-محمد جواد لاریجانی مازندرانی،
610-محمد موسوی (معاون پژوهش مؤسسه فتوت)<ref>جریان نفوذ در مشروطه کاری کرد که مردم برای اعدام شیخ فضل‌الله نوری کف بزنند/ فتنه جاری سال94 باز تولید فتنه سال88 است/ سکوت خواص موجب ادامه پیدا کردن فتنه 88 شد + تصاویر</ref>،
611-محمدمهدی فاطمی صدر (مدیر مدرسه شیعی وتر)<ref>همان.</ref>،
612-ایمان امینی<ref>از «مشروطه مشروعه» تا «نظارت استصوابی», به بهانه سالروز میلاد شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
613-سيدمحمد موسوي کاشانی فرزند آقا سيد محمود کاشانی فرزند سيدفضل الله (بَرزُک) کاشانی،
614-محمود فرشیدی (وزیر اسبق آموزش و پرورش دولت نهم, دبیر کل کانون تربیت اسلامی)<ref>وزیر اسبق آموزش و پرورش در دولت دکتر محمود احمدی نژاد: افرادی در تدوین کتب درسی نفوذ کرده بودند/ مجموع ساعات دینی در 12 سال تحصیلی سه ساعت کم شده است</ref>،
615-سید محمدمهدی میرباقری قمی<ref>تقوا وسیله رسیدن به فرقان است.
....یک آقایی از علمای تهران به نام آیت الله آشیخ مهدی امیرکلاهی بود که در عصر مشروطه طلبه بود، در دورانی بود که شیخ فضل‌الله نوری را اعدام کردند. ایشان تعریف می کرد: «من در مدرسه مروی درس می خواندم. یک روز بیدار شدم و در مدرسه گشتی زدم اما کسی در مدرسه نبود، بیرون رفتم، مغازه ها بسته بود و کسی در خیابان نبود. کنجکاو شدم که چه اتفاقی افتاده تصمیم گرفتم به خیابان ناصر خسرو بیایم و علت را بپرسم. در بین راه یک جمعیت قابل توجهی را دیدم از آنها پرسیدم چه اتفاقی افتاده که کسی در خیابان و مغازه ها نیستند؟ خیلی طبیعی و عادی جواب دادند که شیخ فضل‌الله را دار زده بودند رفتیم نگاه کردیم....</ref>،
616-عباس نوروزی همایون،
617-سعید یزدانی (معاون فرماندار نور)،
618-سیدمحمدرضا غیاثی کرمانی (طرزی راوری کرمانی)،
620-فرود نودهی (مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی)،
621-علی مصائبی (معاون فرهنگی پژوهشی و آموزشی اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان، مدیر کل جدید اوقاف آذربایجان شرقی)<ref>شیخ فضل‌الله نوری یکی از بارزترین شخصیتهای دینی در ۱۰۰ سال اخیر</ref>،
622-غلامرضا خارکوهی گرگانی (گلستانی)<ref>خاطرات حبیبالله طاهری گرگانی</ref><ref>چشماندازی به انقلاب مشروطه در ایالت استرآباد استان گلستان فعلی</ref>،
623-محمدتقی اکبرنژاد (رییس مؤسسه فقاهت و تمدن سازی)،
624-علی کشوری بروجردی (دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی)<ref>هشتمین جلسه از سلسله جلسات تبیین مفهوم "برنامهریزی با نگاه الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت" است که در تاریخ 10 آبان 1395 توسط حجتالإسلام و المسلمین علی کشوری</ref><ref>بررسی آثار نظم پیشنهادی جریان توسعه برای بخش قانونگذاری، بررسی ایرادات نظام قانونگذاری مدرن، جلسه نهم از سلسله جلسات تبیین مفهوم "برنامهریزی با نگاه الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت</ref><ref>سال نظام قانونگذاری با نگاه مدرن، شکست قطعی خورده</ref><ref>بررسی آثار نظم پیشنهادی جریان توسعه برای قانونگذاری</ref>،
625-شیخ علی فومنی رشتی (متولد ۱۲۶۸ق در رشت - دوم ربیعالثانی ۱۳۲۷ رشت)،
626- شیخ ابوالحسن مرندی<ref>باز شناسی زندگی شیخ ابوالحسن مرندی</ref>،
627-مهدی یعقوبی (۱۳۳۰- نماینده مجلس از تربت حیدریه)،
628-سید ابوالقاسم داود الموسوی دامغانی (۱۳۲۳ - نماینده مجلس از رامهرمز)،
630-علی معرفی زاده (۱۳۲۷ - نماینده مجلس از خرمشهر و شادگان)،
631-محمد کلاته ای (۱۳۲۶ - نماینده مجلس از بجنورد)،
632-نورالدین رحیمی (۱۳۱۴ - نماینده مجلس از خرمآباد)،
633-ابوالقاسم رزاقی (۱۳۳۱ - نماینده مجلس از تنکابن و رامسرا)،
634-غلامرضا سلطانی (۱۳۲۲ - نماینده مجلس از کرج)،
635-سید حسن شاهچراغی (۱۳۳۱ - نماینده مجلس از دامغان)،
636-محمد مصطفوی کرمانی (۱۳۱۵ - قاضی دادگستری)،
637-فرج الله نصیری (۱۳۳۸ - قاضی دادگستری)،
638-محمد جواد صدقیان کاشی (۱۳۳۰ - قاضی دادگستری)،
640-علی محبی (۱۳۲۴ - قاضی دادگستری)،
641-مهدی آشوری (۱۳۳۱ - قاضی دادگستری)،
642-احمد خان احمدلو (۱۳۳۱ - قاضی دادگستری)،
643-حسن خضری (۱۳۱۵ - قاضی دادگستری)،
644-میر ولی رفیعی راد (۱۳۲۵ - قاضی دادگستری)،
645-محمد خداپرست (قاضی دادگستری)،
646-جعفر نیری (۱۳۲۸ - قاضی دادگستری)،
647-محبوب شیری (۱۳۱۹ - قاضی دادگستری)،
648-سید احمد قاسمیان (۱۳۱۷- کارآموز قضایی)،
650-کمال الدین کیانوری (قاضی دادگستری)،
651-عباس الحسینی الجوهری<ref>کتاب خزائن الاشعار عباس الحسینی الجوهری، شعر به مناسبت شهادت شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
652-محمدتقی اکبرنژاد (رییس مؤسسه فقاهت و تمدن سازی)<ref>گزارشی از دومین نشست تخصصی بررسی زوائد علم اصول</ref>،
653-ولي الله مصائبي (معاون فرهنگی تبلیغات اسلامی استان زنجان، (استان سمنان))<ref>شیخ فضل‌الله نوری یکی از بارزترین شخصیتهای دینی در ۱۰۰ سال اخیر </ref>،
654-غلامعلی اسماعیلی کریزی (مدیر دفتر فرهنگ اسلامی)،
655-سیدحسین میرخلیلی،
657-ابوالقاسم طالبی اصفهانی ( کارگردان سینما)،
658-سید حسین خادمیان نوش آبادی تهرانی<ref>با روش عجیب نائینی و آخوند خراسانی، شیخ فضل‌الله نوری بالای دار رفت</ref> (روحانی زرد پوش, پایگاه اندیشوران حوزه)،
660-محمد محمدی اشتهاردی<ref>آخرین گفتار شیخ شهید فضل الله نوری، پیش از اعدام , داستان دوستان – از صفحه 607 تا 608</ref>،
661-محمد جعفربگلو <ref>واکاوی انحراف انقلاب مشروطه در پی حذف نظارت استصوابی</ref>،
662-علیرضا اعرافی میبدی یزدی<ref>اعتکاف مدرسه روح و تعالی انسان است/15 هزار نفر در قم معتکف می شوند</ref>،
663-احمد راهدار (موسسه ی مطالعات و تحقیقات اسلامی فتوح)<ref>اولین دیالوگ شیعه با فلسفه سیاسی غرب</ref>،
664-امیر مسروری (اندیشکده مطالعات جهان اسلام)<ref>بررسی تاکتیکهای مبارزاتی امام خمینی(ره) علیه جریانهای سکولار</ref>،
665-محمدعلی نکونام گلپایگانی اصفهانی (نماینده ولی فقیه در چهارمحال و بختیاری)<ref>پیوند عمیق مردم با ولیفقیه رمز ماندگاری جمهوری اسلامی است</ref>،
666-عبدالعلی استیری (امام جمعه فشافویه)<ref>جریانات نفوذی ضد دینی شهادت شیخ فضل‌الله نوری را رقم زدند</ref>،
667-رجبعلی خسرو آبادی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران)<ref>جلوگیری از هر گونه دخل و تصرف در خانه شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
668-مسعود بحرینی<ref>هیچ عقل سلیمی نمیپذیرد برای برخورد با یک طیف به نماد کل یک جایگاه خدشه وارد نمود.</ref>،
670-ناصرالدین باغانی (اردوگاه کرخه) تولد سال 1346 در شهر قم<ref>وصیت نامه عجیب شهید ناصرالدین باغانی</ref><ref>رهبر معظم انقلاب نوشته های این شهید را مکرر خواندهاند</ref>،
671-حاج شیخ مهدی مازندرانی (متوفای 1378 قمری)('''شاگرد''' نوری)<ref>سید عبدالکریم لاهیجی (حدود1225تا1235 – 1323قمری), عنوان مقاله: آیینه ی عرفان نویسنده: محمدتقی ادهم نژاد...حاج شیخ مهدی مازندرانی اصول را نزد آیه الله سیّد عبدالکریم لاهیجی و فقه را نزد شهید بزرگوار شیخ فضل‌الله نوری و ...</ref><ref>برای آگاهی بیشتر از خدمات و زندگانی آیه الله شیخ مهدی مازندرانی به کتاب «خورشید حکمت» رمضان قلی زاده رجوع شود.</ref>،
672-ابراهیم شفیعی (مدیر مدرسه علمیه رشد)،
673-حمید رسایی تهرانی،
674-عباسعلی ابراهیمی (مدیرکل سابق فرهنگ و ارشاد مازندران)،
675-مهدی غنی (موسسه پژوهشهای سیاسی)<ref>کمیته ای برای ترور آزادیخواهان, مهدی غنی ، علی دوانی/ موسسه پژوهشهای سیاسی</ref>،
676-علیرضا صدقی<ref>شیخ اصولی یا سیاستمدار ضد مشروطه؟</ref>،
677-علی مهدیان (نشریه عهد)،
678-مقدم شهیدانی (پژوهشگر تاریخ و استاد حوزه علمیه)،
680-مهدی عبدالهی (پژوهشگر تاریخ)<ref>جریان نفوذ در مشروطه کاری کرد که مردم برای اعدام شیخ فضل‌الله نوری کف بزنند.</ref>،
681-هادی خادم الحسینی (مداح اهلبیت و فعال سیاسی)<ref>همان.</ref>،
682-نویسنده: سیده فاطمه رکنی،
683-ایمان شیرازی (مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی)،
684-صالح جان میرزایی (مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی)،
685-پژوهشگر بتول یوسفی (معاون پژوهشی خانه بیداری اسلامی)<ref>مناظره علمی در خانه بیداری اسلامی برگزار شد؛ یوسفی: علما در دوران مشروطه همدیگر را درست نمی دیدند</ref>،
686-مجتبی کاظمی (پژوهشگر اندیشه سیاسی حوزه و دانشگاه)<ref>مناظره علمی در خانه بیداری اسلامی برگزار شد؛ کاظمی: رفتار علما منطبق با هندسه و عقلانیت شیعه است</ref>،
687-محمدمهدی سیار زاهدشهرِی فارسی (شاعر، ترانهسرا، استاد دانشگاه)<ref>سیار در نشست ادبیات انقلاب اسلامی از نظر تا نظریه: شعر امروز یعنی شعر انقلاب</ref>،
688-شیخ حسین انصاریان<ref>نزدیک دو قرن است که ایران به خاطر مستی یک شب شاه قاجار به عقب ماندگی دچار شده است.</ref>،
689-مهدی ولایی (مدیر حوزه علمیه امام حسن مجتب سربندان)<ref>مطالعه تاریخ مشروطیت تأثیر بسزایی بر بیداری كشورهای اسلامی دارد</ref>،
690-سید محمد جواد شوشتری<ref>"نقش بهشت" در بزرگراه شیخ فضل‌الله نوری به تصویر در آمد. سازمان زیباسازی شهر تهران</ref>،
691-محمدرضا سعیدی (تهیه کنندگی و کارگردانی)<ref>"مشاهیر ایران زمین" به مخاطبان فرانسوی شبکه سحر معرفی میشوند</ref>،
692-احمد ايماني (روزنامه کیهان)<ref>فساد آبی و قرمز ندارد </ref>،
693-حیدر علی امیری (رئیس مجمع نخبگان لرستان)<ref>طلاق عاطفی، ارمغان و سوغات ماهواره است</ref>،
694-عباسعلی کدخدایی (مشاور عالی دبیر شورای نگهبان)<ref>شورای نگهبان از آرای مردم در انتخابات 88 و 92 دفاع کرد</ref>،
695-سيد محمد حسينی (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی )<ref>این دین با آیین مردان یقین، امروز علمدار بیداری اسلامی که جای خود الهام بخش بیداری جهانی شده است</ref>،
696-سید نورالدین طاهری شیرازی<ref>سیلی محکمی که آیتالله به صورت شاهزاده قاجار نواخت</ref>،
697-حاج میرزا عبدالعلی صدرالعلماء کاشانی<ref>سی و ششمین سالگرد استاد فراهتی ادیب گرانمایه، عارف وارسته و مفسر قرآن در کاشان</ref>،
698-عباسعلی فراهتی<ref>...استاد محمد فراهتی (داماد آیت اله غروی کاشانی) : پدر بزرگوارش عالم جلیل القدر حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالعلی صدرالعلماء کاشانی(م.1304ه.ش) یکی از علمای بزرگ کاشان در عصر خویش و از پیشگامان جهاد و مبارزه برضد استعمار انگلیس و از همرزمان مجاهد بزرگ آیه الله العظمی حاج شیخ فضل‌الله نوری(ره) و از مبارزان سرسخت با اشرار کاشان از جمله نایب حسین کاشی بوده است. (سی و ششمین سالگرد استاد فراهتی ادیب گرانمایه، عارف وارسته و مفسر قرآن در کاشان)</ref>،
701-مهدی ولایی برحق (مدیر حوزه علمیه امام حسن مجتبی سربندان)<ref>مطالعه تاریخ مشروطیت تأثیر بسزایی بر بیداری كشورهای اسلامی دارد</ref>، 702-محمد صباحی (امام جمعه موقت کرمان)<ref>مشورطیت به دلیل اختلاف ها کشور را به استبداد کشید</ref>،
703-رحیم نیکبخت (پژوهشگر تاریخ و عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز, پايگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت الله العظمی سيدعلی خامنه ای, مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی) <ref>به بهانه ایام سالگرد صدور فرمان مشروطیت و شهادت شیخ فضل‌الله نوری, مخالفت شیخ فضل‌الله با نهضتی که سر از سفارت انگلیس در آورد</ref>،
704-علیرضا صدقی (گروه اندیشه)،
705-جواد محمدزمانی<ref>شعر انقلاب اسلامی نمیتواند متعالی نباشد</ref>،
706-محمدعلی کرمی (کارشناس و پژوهشگر تاریخ)<ref>مدرس نماد نماینده آزاده</ref>،
707-مهدى ابوطالبى<ref>از مطلق مشروطه تا مشروطه مطلق, (نگاهى به موضع سياسى آخوند خراسانى و شيخ فضل الله نورى در برابر مشروطه)</ref>،
708-ذبيح الله نعيميان (تاریخ و اندیشه سیاسی معاصر)<ref>بررسی شخصيت شيخ فضل الله نورى</ref>،
709-تقی دژاکام (مشاور فرهنگی روزنامه کیهان)<ref>واکنش ها به درگذشت شایان فر</ref>،
710-اکبر رضی زاده<ref>شيخ فضل الله در آيينه ي تاريخ</ref>،
711-حسن حجابى<ref>شيخ فضل الله نورى و حكومت مشروطه</ref>،
712-علیرضا آیت اللهی <ref>سرانجام یک راستگوئی</ref>،
713-عباس محمدی معلم کلایی<ref>مشروطه بر سر دار</ref>،
714-قدرت الله رحمانی (استاد دانشگاه تهران)<ref>حسن شایانفر ایثارگری از جنس "مردان تکلیف" دیشب به لقاء الهی بار یافت.</ref>،
715-سيد مجيد حسن زاده<ref>نورى در ظلمت مشروطيت</ref>،
716-عبدالهادى حايرى<ref>تشيع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق ، عبدالهادى حايرى</ref>،
717-غلامرضا گلی زوارزاده<ref>نقش اساسی علما در انقلاب مشروطه، نشریهی </ref>،
718-محمدصادق مزینانی<ref>تمایزات مشروطه خواهان مذهبی و جریان غربگرا، مؤسسهی بوستان کتاب</ref>،
720-مرتضی شیرودی، انقلاب نافرجام<ref>فصلنامهی شیعهشناسی، سال سوم، شمارهی ۱۲، زمستان ۸۴</ref>،
721-جواد سلیمانی<ref>از عدالتخانه تا مشروطهی غربی، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزهی علمیه، ۱۳۸۴</ref>،
722-عبدالمهدی رجایی<ref>آسیبشناسی فرهنگی و اجتماعی جامعهی ایران عصر مشروطه، تاریخ ایران معاصر، شمارهی ۴۴، زمستان ۸۶</ref>،
723-نقی لطفی (عضو هیئت علمی بازنشسته گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)<ref>مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتیِ دورۀ مشروطه</ref>،
724-حسینعلی امیری (عضو حقوقدان شورای نگهبان)<ref>شورای نگهبان در همه شعبات اخذ رأی نماینده دارد</ref>،
725-عليرضا جوادزاده<ref> جعل گزارش به نام آخوند خراساني , بررسي گزارش آقاي اکبر ثبوت دربارة انتقادات آخوند نسبت به حاکميت سياسي فقيهان , عليرضا جوادزاده</ref>،
726-محسن موسوي زاده<ref>چرا نهضتي كه مورد حمايت مردم و روحانيون بود منحرف شد ؟! نگاهي آسيب شناسانه به انقلاب مشروطه</ref>،
727-حاج سید محمد حسینی فیروزآبادی یزدی نجفی،
728-سید صابر جباری (نماینده مردم مازندران در خبرگان رهبری)<ref>مشروطه و شهادت شیخ فضل‌الله، بزرگترین عبرت برای جهانیان در طول تاریخ استکبار و استعمار است.</ref>،
729-علی احمدی خواه کوهنانی (پایگاه اندیشوران حوزه)<ref>ولایت فقیهان از دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری و نقد دیدگاه مخالف , علی احمدی خواه : طلبه سطح چهار مؤسسه امام رضا(ع) و همکار علمی گروه تاریخ معاصر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)</ref>،
739-سید احمد عقیلی<ref>آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و نظارت مجتهدین بر قانون اساسی مشروطه</ref>،
740-سید محسن موسوی اصفهانی<ref>صاحب عبقات، محدّث نوری و نامه دانشوران ناصری</ref>،
741-حسین استاد ولی تهرانی<ref>صدق در مقتل‏ خوانی - حاج میرزا حسین نوری مازندرانی</ref> (فرزند عباس علی تهرانی معروف به آقا شیخ عباس نجار)،
742-علی احمدی خواه (کوه نانی)<ref>دکتر علی احمدی خواه کوه نانی , ولایت فقیهان از دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری و نقد دیدگاه مخالف</ref><ref>شیخ فضل‌الله نوری؛ تکلیفمداری معطوف به نتیجه</ref>،
743-ماشاالله حشمتی<ref>مفهوم مساوات در نهضت مشروطه، ماهنامه معرفت، شماره95، آبان1384</ref>،
744-مصطفی غفاری<ref>نویسنده: آقای مصطفی غفاری «داستان نهضت مشروطه» , مشروطه ربوده شد</ref>،
798-عباس جعفری دولت آبادی اصفهانی،
799-غلامحسین محسنی اژه ای اصفهانی،
 
===بخش چهارم===
'''فهرست هزار و چهارصد شخصیت -''' اسامی بخشی از '''دوستان و بزرگان''' در مورد '''آگاهی ''' و '''دانش''' و '''مقام علمی''' شیخ فضل‌الله نوری نوشته و یا سخن گفته اند (اسامی که به طور عمده از تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۹۶ هجری خورشیدی برای اضافه شدن به فهرست در نظر گرفته شده):
 
803-حاجیه خانم صدیقه شهیدی صافی گلپایگانی،
804-مرتضی حسینی<ref>مساوات» در اندیشه شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
805-علی جمشیدی نوری<ref>در ایام الله ده ه فجر گرامی باد یاد و خاطره مدافعان دین تا مدافعان وطن و الی مدافعان حرم شهرستان نور</ref>،
806-ابوالفضل نیکزاد نوری<ref>همان.</ref>،
807-احمد کیومرثی سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>علاءالدین بروجردی شامگاه پنجشنبه در مراسم یادواره 15 تن از شهدای روستای لاشک بخش کجور با اشاره به فضایل اخلاقی شیخ فضل‌الله نوری که از اهالی این منطقه بود، اظهار کرد: این شهید با رشادتها و مقاومت خود زیر بار ظلم و استعمار انگلیس نرفت و وی در نهضت مشروطیت نقش والایی داشت.</ref>،
808-ابوالقاسم رستگار سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 809-شعبان فلاح سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 810-احسان شریف سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 811-حمیدرضا اکبری سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 812-ولی الله محمّدی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 813-سیدحسن حسینی سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 814-علی نواب سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 815-ایرج عبدی سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 816-سیدصدرالدین حسین سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 817-مصطفی اقبالی سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 819-احمد رستگار سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
، 820-ظفر فلاح سلیاکتی (کجوری) نوری<ref>همان.</ref>
821-حمید پارسانیا<ref>نگاهی به تحلیل تاریخی استاد پارسانیا درباره ریشه های انقلاب , انقلاب اسلامی پیروزی مذهب بر استبداد و غربزدگی</ref>،
823-داود فیرحی<ref>فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نی، 1391</ref>،
825-غلامرضا گلی زوارزاده<ref>نقش اساسي علما در انقلاب مشروطه، نشريهي مبلغان، ذيالقعده 1433، شمارهي 157</ref>،
826-محمدصادق مزينانی<ref>تمايزات مشروطه خواهان مذهبی و جريان غربگرا، مؤسسه بوستان کتاب، 1389</ref>،
827-عبدالمهدی رجايی<ref>آسيبشناسي فرهنگي و اجتماعي جامعهي ايران عصر مشروطه، تاريخ ايران معاصر، شمارهي 44، زمستان 86</ref>،
828-جواد سليمانی<ref>از عدالتخانه تا مشروطهي غربي، مرکز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگي حوزهي علميه، 1384،</ref>،
829-مرتضي شيرودی<ref>انقلاب نافرجام، فصلنامهي شيعهشناسي، سال سوم، شمارهي 12، زمستان 84،</ref>،
830-حسين آباديان<ref>بحران آگاهي و تکوين روشنفکري در ايران، 1388، انتشارات کوير،</ref>،
831-مقصود فراستخواه<ref>سرآغاز نوانديشي معاصر، شرکت سهامي انتشار، 1388،</ref>،
832-علیرضا افشاری<ref>دزفول امروز , خوشابحال ملتی که قهرمانپرور است/ بیچاره کشورهای محتاج قهرمانسازی</ref>،
833-حسين كاوشی،
834-فرج الله هدایت نیا،
835-سید محی الدین حسینی ارسنجانی،
836-مصطفی بروجردی<ref>نخستین فریادگر مشروعه در بیداد مشروطه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362.</ref>،
837-محمدتقی آیت اللهی<ref>ولایت فقیه زیربنای فکری مشروطه مشروعه، تهران، امیرکبیر</ref>،
838-سید مصطفی تقوی فرزند میر احمد تقوی بهبهانی<ref>پیشبینی شیخ فضل‌الله نوری از سرانجام آیتالله بهبهانی</ref><ref>سید مصطفی تقوی در گفتوگو مشروح با فارس تشریح کرد , دلیل تاریخی اختلاف مشروطه و مشروعه خواهان</ref>،
839-کارشناس تاریخ زهرا سمیعی<ref>"تاوان بصیرت" سخنی درباره شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
840-محسن ملک افضلی اردکانی<ref>ماهیت نمایندگی از منظر فقه سیاسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران</ref>،
841-محسن طاهری<ref>همان.</ref>،
842- حسین ده نویی<ref>همان.</ref>،
843-علیرضا جواد زاده<ref>شیخ فضل‌الله نوری توانست ماهیت مشروطیت و رجال دخیل در مشروطه را زودتر بفهمد</ref> (عضو هیأت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و کارشناس تاریخ معاصر)،
844-محمد حسین صفاخواه (بنیاد محقق طباطبایی)،
845-علي افلاكی<ref>منبع: پورتال نور , روحانيت شيعه و مشروطيت , تقابل دو انديشه</ref>،
846-پژوهشگر مریم فتحی<ref>آشنایی با نخستین مدارس دخترانه در ایران</ref>،
847-روح الله امین آبادی،
848-حاجیه خانم بتول غفاری<ref>جلوه هایی از منش فردی واجتماعی شهید آیت الله حسین غفاری در گفت و شنود با بتول غفاری
خودم دیدم پشت سر پدر فرو رفته بود</ref>،
849-نویسنده نسرین رضایی <ref>دغدغه های نسرین رضایی</ref>،
850-عبدالرحیم صادقی شهمیرزادی (امام جماعت مسجد شیخ فضل‌الله نوری)،
851-روح الله امین آبادی<ref>تراژدی شیخ ابراهیم زنجانی (۱) ؛ دانش آموخته نجف كه سر ا ز لژهاي ماسوني درآورد!</ref>،
852-مسیح مهاجری<ref>توصیۀ جدی مسیح مهاجری به سران سه قوه</ref>،
853- علیرضا جوادزاده (جهانشاهلو)،
854-محسن حمیدی،
855-تقی صوفی نیارکی،
856-ابوذر مظاهری،
857-رضا رمضان نرگسی،
858-شیخ غلامحسین ترک تبریزی،
860-عقيقی بخشايشی<ref>يكصد سال مبارزه روحانيت مترقي . قم نويد. 1358</ref>،
861-عباسعلی قلی زاد (امام جمعه فاروج)،
862-عباس حسینی ملقب به جوهری<ref>حسینی جوهری، کلیات هفت جلدی دیوان خزائن الاشعار، شعر به مناسبت شهادت شیخ فضل‌الله نوری سروده است</ref>،
863-مهدی کمالی<ref>اسرار سرپوشیده تاریخ یک ملت مظلوم در میانه میدان مبارزه</ref>،
864-ابوذر مظاهری<ref>انحراف جریان مشروطه عبرتی برای اتفاقات امروز</ref>،
866-امیر شیر توماج (فرماندار گمیشان)،
867-ابوالفضل ذکایی<ref>ماهیت حکومت دینی در اندیشه سیاسی آیت الله مصباح و شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
868-حسین روحانی نژاد (معاون فرهنگی اداره کل تبلیغات اسلامی استان سمنان)،
869-سید عباس صالحی<ref>استقلال ملی و اجتماعی مردم و نظام سیاسی از قدرتهای خارجی قابل تردید نیست</ref> (معاون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)،
870-سید مجید حسن زاده آب لشکری<ref>شیخ فضل‌الله نوری</ref>،
871-رحمت مهدوی (مرکز اسناد انقلاب اسلامی)<ref>شیخ فضل‌الله نوری، فدایی مشروطه مشروعه</ref>،
872-على اكبر علیخانى (پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فنّ­آوری،)<ref>علىاكبر علیخانى و همكاران، اندیشه­ی سیاسی متفكّران مسلمانان، ج: 10، پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فنّ­آوری، تهران، 1390، چاپ اوّل.</ref>،
873-نادر یار حسینی (دبیر جمعیت وفاداران انقلاب اسلامی گیلان)<ref>چرا در اردوگاه اصلاح طلبان مرزی وجود ندارد؟ / داعیه داران اصلاح طلبی اسلام و ارزش ها را تخریب می کنند</ref>،
874-مهراب کیانی<ref>آهن آبدیده را، زنگ عوض نمی‌کند</ref>،
881-محمد صفری قاسم آبادی (امام جمعه املش)<ref>مرحوم میرزا حبیب اله املشی (معروف به میرزای رشتی استاد شیخ فضل‌الله نوری) عالمی که هنوز ناشناخته باقی مانده است </ref>،
882-اسمعیل مهجوری <ref>دانشمندان و رجال مازندران ص 5-64</ref>،
883-صمصمام الدین علامه<ref>یادگار آمل ص5-134</ref>،
884-سیدمحمد طاهری شهاب<ref>تاریخ ادبیات مازندران تصحیح زین العابدین درگاهی 6-234</ref>،
885-زین العابدین درگاهی<ref>همان.</ref>،
886-شهید سید احمد قاسمیان (کارآموز قضایی)،
887-مظفر شاهدی (موسسه مطالعات تاریخ معاصز ایران)،
888-کریم فیضی<ref> لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دویم منبر روضه خوانان , تصحیح و تعلیق کتاب: کریم فیضی </ref>،
889-محمدتقی ادهم نژاد<ref>آیهت الله سیدمحمود روحانی بحرانی رشتی</ref>،
890-مهدی ابدی<ref>اساتید جلسات قرآن در مسجد شیخفضلالله پارک شهر</ref>،
891-محسن مظاهری<ref>همان.</ref>،
892-پور فرزیب مولایی<ref>همان.</ref>،
893-علیرضا اباذری<ref>مقتل ادبی ماتمکده ، اثری از میرزا محمدتقی نوری پدر محدث نوری و پدر بزرگ مازندرانی شیخ فضلالله نوری منتشر شد</ref>،
894-محسن شریفی دانا<ref>همان.</ref>،
895-عباسعلی مردی<ref>الفیضالقدسی , حسینبن محمدتقی نوری مازندرانی طبرسی دایی و پدر همسر</ref>،
896-جعفر نبوی<ref> ترجمه الفیضالقدسی , حسینبن محمدتقی نوری مازندرانی طبرسی دایی و پدر همسر</ref>،
897-محمدصادق فیاض (سطح چهار مجتمع آموزش عالی فقه<ref>تحقیق رساله فیقاعده ضمان الید شیخ فضلالله نوری</ref>،
898-قاسم شیرزاده<ref>نوری، شیخ فضل الله، رساله فیقاعده ضمان الید، تحقیق: قاسم شیرزاده، انتشارات دفتر تبیلغات اسلامی، قم</ref>،
891-مجتبی بختیاری<ref>آینده انقلابی اسلامی</ref>،
892-محمد ولیلو<ref>تجدد و اصالت گرائی در اسلام؛ چرا انقـلاب اسـلامی مانند مشـروطـه ابتر نماند؟</ref>،
893-سید رضا سلامتی (شاهیلان) (معاون فرمانداری شهرستان نهاوند)<ref>سخنرانی مراسم راهپیمایی 22 بهمن 1395</ref>،
894-جعفر محسنی دره بیدی<ref>مشروعیت در اندیشه ی نظریه پردازان</ref>،
895-رضا تابش اردکانی<ref>مشروعیت در اندیشه ی نظریه پردازان</ref>،
897-شمس الله عسگرپور (استاد دانشگاه) <ref>مردم با آگاهی کامل از اهداف « پشت پرده » گردانندگان داخلی و خارجی، در« نهم دی » طومار نفاق و طرح پیچیده ی بر اندازی را در هم پیچیدند.</ref>،
898-پژوهشگر فرزانه بابائی (موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران)<ref>شیخ فضلالله نوری</ref>،
899-پژوهشگر ندا فاضلی<ref>مروری بر زندگی بزرگ مرد تاریخ مشروطه مشروعه</ref>،
901-عبدالوهاب فراتی (شوش) خوزستانی (هيأت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي , مرکز اسناد انقلاب اسلامی)<ref>حوزه علميه قم ؛ عبور از مشروطه و اقبال به حکومت اسلامي</ref>،
902-حسین شیرمحمدی (دانشگاه اصفهان)،
903-شهاب شهیدانی (عضو هیئت علمی دانشگاه لرستان)،
911-حامد بهشتی شهر کاکی<ref>مسجد شهید بهشتی کاکی شهادت شیخ فضل اللّه نوری ( ۱۲۸۸ه ش)</ref>،
912-مرتضی عبدالهی<ref>مقبره رشتی ها در حرم حضرت معصومه/ مسئولین نگذارند آثار علما از بین برود + زندگینامه شریف العلمای رشتی ه<>
916-نیکتا فیلین (کارشناس ارشد و دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه مسکو)<ref>مسکو - ایرنا - نشست جایگاه بین المللی انقلاب اسلامی در آرای امام خمینی (ره) و حضرت آیت الله خامنه ای، امروز (دوشنبه) با حضور کارشناسان و اندیشمندان در مسکو پایتخت روسیه برگزار شد.</ref>،
915-مرتضی حسینی<ref>اسلام حکم می کند... (نگاه شیخ فضل الله به مفهوم مساوات)</ref>،
917-محمد رضا اکبری<ref>خودی و غیر خودی, نویسنده : محمد رضا اکبری , مرکز اطلاع رسانی غدیر</ref>،
918-علیرضا زهیری (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)<ref>علیرضا زهیری در گفت وگو با خبرنگار تسنیم : حسینیان خواهان مشروطه مشروعه بود</ref>،
921-علی‌اکبر جعفری<ref>پدیدۀ نفوذ باعث شهادت شیخ فضل‌الله نوری شد, هشتمین نشست علمی و پژوهشی از سلسله نشست‌های هم‌اندیشی نخبگان، این‌بار در دانشگاه اصفهان و با موضوع «بررسی ترور در تاریخ ایران» برگزار شد.</ref>(بنیاد هابیلیان تنها مرجع تخصصی در حوزۀ تروریسم در ایران, معاون گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و عضو هیئت علمی این دانشگاه)،
922-عباس یاری‌پور<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان تنها مرجع تخصصی در حوزۀ تروریسم در ایران-رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران منطقه 2 اصفهان)،
923-اسماعیل سنگاری<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان , عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)،
924-مسعود کثیری<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان , عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)،
925-مرتضی دهقان‌نژاد<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان , رئیس دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان و عضو هیئت علمی گروه تاریخ این دانشگاه)،
926-ابوالحسن فیاض ‌انوش<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان, عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)،
927-سیدجواد پورحسینی<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان, پژوهشگر حوزۀ انقلاب اسلامی و معاون سابق پرورشی و فرهنگی آموزش و پرورش استان اصفهان)،
928-بهمن زینلی<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان, عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)،
930-سیدمحمدجواد هاشمی‌نژاد<ref>همان.</ref> (بنیاد هابیلیان، دبیرکل بنیاد هابیلیان)،
931-محمدرضا حبیب پور<ref>انرژی اتمی، تروریسم و حقوق بشر 3 برجام دشمن برای نابودی ایران</ref>،
932-عبدالرضا رستگار (مسؤول دفتر نمایندگی ولی فقیه در هرمزگان)<ref>روحانیت در تمام صحنه های مورد نیاز انقلاب پیش قراول بوده است</ref>،
933-فاطمه زکزاکی (دختر شیخ زکزاکی رهبر جنبش اسلامی شیعیان نیجریه , شهرک تاریخی مشهد)<ref>گفتگو با دختر شیخ زکزاکی رهبر جنبش اسلامی شیعیان نیجریه در «شهرک تاریخی مشهد دوست داشتنی»</ref><ref>بازآفرینی اتفاقات تاریخی معاصر به صورت نمایش یکی از برنامه‌های پرطرفدار شهرک تاریخی مشهد دوست داشتنی است، قیام مسجد گوهرشاد، سخنرانی شیخ فضل الله نوری، دادگاه های ساواک و چند واقعه‌ی تاریخی دیگر از جمله این نمایش‌ها است.</ref> ،
934-حجت‌الاسلام صفر فلاحی (معاون فرهنگی آستان مقدس حضرت معصومه)<ref>برگزاری ویژه برنامه های «بهار با کریمه» در حرم حضرت معصومه(س)</ref>،
935-ابوالقاسم علیدوست ابرکوهی یزدی (استاد دروس خارج حوزه علمیه قم)<ref>نقدی بر نشر یک پیش‌نویس</ref>،
936-یعقوب توکلی<ref>دو نظریه تروریسم و فداکاری در ایران</ref>،
949-قاسم روانبخش (دبیر سیاسی نشریه پرتو سخن و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی)<ref> مطمئن باشید مشروطه تکرار نمی شود؟</ref>،
950-سیمین دانشور شیرازی،
951-مقالات حاج شیخ جعفر ناصری (نیاد علمی فرهنگی هاد)،
952-مجتبی شاکری فرح آبادی تهرانی (محله (عضو شورای اسلامی شهر تهران)،
953-سید عباس صالحی مشهدی خراسانی<ref>سخنرانی روز۲۲ بهمن در شهرستان نور</ref>،
955-سید رضا تقوی دامغانی سمنانی (ریاست شورای سیاستگذاری ائمه جمعه)<ref>با حضور حجت الاسلام والمسلمين سيد رضا تقوي صورت گرفت؛ رونمایی از يادمان عالم شهيد شيخ نمر باقر النمر(ره) در پاکدشت</ref>،
956-روح الله عباسپور (نمایندهٔ دورهٔ نهم مجلس شورای اسلامی و سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی, عضو ارشد جبهه مردمی انقلاب اسلامی)<ref>در نشست هماندیشی اعضای جبهه مردمی انقلاب اسلامی در بندرعباس برگزار شد , گفتوگو با کدخدا جز گستاختر شدن آن دستاوردی نداشت</ref>،
 
== نمونه شعر شیخ فضل‌الله نوری==
===نمونه شعر شیخ فضل‌الله نوری بر کتاب شاخه ی طوبی اثر میرزا حسین نوری===
* شیخ فضل‌الله نوری ذوقی لطیف داشت و شعر را نغز و نیکو می سرود. علامه ی امینی که برخی از اشعار شیخ را در ریاض الانس آورده، چنین می گوید : «شعری صا ف و روان داشت و «نوری» تخلص می کرد» خزائن الاشعار نیز نوحه ی شیخ را در سوک امیرالمومنین علی علیه السلام آورده است. افزون بر این چند قصیده در مدح اما مان اهل بیت (ع) به خط و انشای شیخ مرحوم موجود است که در آن ها « ممتاز» تخلص کرده است. شعر زیر بخشی از تفریظ منظوم این عالم ربانی بر کتاب شاخه ی طوبی اثر میرزا حسین نوری است<ref>شاعران مازندران.شیخ فضل اله نوری برگرفته ازکتاب سبوی سخن</ref>:
 
دوش گفتم با خود از چه در جهان غوغا شده - شور شادی در دل هر پیر و هر برنا شده
 
از زمین روید هزاران لاله های رنگ رنگ - آسمان از اختران پر نرگس شهلا شده
 
این چه ماه جا نفزا و این چه روز روح بخش - کز ثریا تا ثری پر لولوی لالا شده
 
عید فطر است این که ظاهر شد پس از شهر صیام - یا که قربان است کا ندر عا شرش اضحی شده
 
الغرض مقصود از این ابیات نا موزون نبود - جز که تقریظی برای شاخه ی طوبی شده
 
خالی العلامه آن کاندره دبستانش هزار - فارغ التحصیل محتاج الف با تا شده
 
منبع هر فضل و احسان ، معدن جود و کمال - مصدر هر خیر ، کان امروز در دنیا شده
 
چون گشاید لب هزاران بوفراس و بونواس - از بدیع نظم او چون الکن و اعمی شده
 
چون که دیوانش به دست طبع دانا اوفتاد - گفت باید کاین دو اوین سلف ملغی شده
 
هر کمالی را که اندر صقع امکان بود - جا او سبق بگرفت از یاران ، یدش علیا شده
 
حاش لله مدح او کی شاید از مثل منی - صعوه هم پرواز کی با کرکس و عنقا شده
 
لیک چون از نور وی در صبح و شامم مستفید - پس روا گویم که از آن نور ، بی همتا شده
 
گر نکردی یاری ام الطاف نوری از کجا - در مدح شاخه ی طوبی چنین انشا شده
 
از دبیر طبع ، از تاریخ آن کردم سئوال - تا به سطری منطبق گردد چنین املا شده
 
گفت زان کلک بدیعت این سخن باید نوشت - شاد ، قلب از وی نبی و حیدر و زهرا شده
 
باز پرسیدم که چندم سال از هجرت نما - این مهین تقریظ اندر شهر سامرا شده
 
ناگهان در صفحه ی دل حضرت روح القدس - گفت او طوبی اوج شاخه ی طوبی شده
 
=== نمونه شعر شیخ فضل‌الله نوری در مدح حضرت ولی عصر امام زمان ===
شعری که میخوانید چکامهای عاشقانه در مدح حضرت ولی عصر امام زمان «عجل الله تعالی فرجه الشریف» است که شیخ شهید فضل الله نوری سروده است:
 
ای آنکه کسی سرو چو قد تو ندیده – چون لعل لبت غنچهٔ گلزار نچیده
 
چون نرگس مستت به همه گلشن عالم – نه دیده چنین دیده و نه گوش شنیدهای مظهر خوبان همه «خوب» اند تو «خوبی» - نوری است جمالت که ز انوار چکیده
 
خضر ار لب لعل تو نمیکرد تمنا – تا حشر به سرچشمه حیوان نرسیده
 
نشناخته گفتند گروهی که خدایی! – پس مرد شناسای تو را چیست عقیده؟!
 
واقف نشد از سر تو ای مخزن اسرار – جز عارف چل ساله که در خرقه خزیده
 
ذات تو معماست به بویش نبرد پی – آنکس که یکی جرعه ز جامت نچشیده
 
دانم به یقین گر به رخت پرده نبودی – کس یوسف کنعان به کلافی نخریده
 
میکرد تجلی اگر این یوسف ثانی – دلباختگان، دل عوض دست بریده
 
در مردمک دیده و، از دیده نهانی – پیدا و نهان! غیر خداوند که دیده؟
 
جز دیدن روی تو ندارد غرضی چرخ – زین گردش روز و شب با قد خمیده
 
دانی ز چه در پای گل سرخ بود خار – از بس که به گلزار به شوق تو دویده
 
پرسیدهای از خار چرا نوک تو سرخ است؟ - از بس که به پای گل بیچاره خلیده
 
از هجر تو، در ساحت گلزار، عزادار – بلبل به نوا خوانی و گل جامه دریده
 
دل فاخته سان بهر تو با نغمهٔ کوکو - هر لحظه از این شاخ به آن شاخ پریده
 
از چیست که بلبل شده دلباخته گل؟ - زین رو که یکی روز گلی دست تو دیده
 
زان روز که من باخته ام نرد محبت – دانسته ام آخر به کجا کار کشیده
 
دهری است زند زلف تو اندر دل ما نیش – افسون نکند چارهٔ این مار گزیده
 
پنهان ز عدویی، ز محبان زچه ای دور؟ - جانها به لب از هجر تو، ای ماه رسید
 
عید است جهانی همه در وصل گل و مل – جز من که ز هجرت دلم از عیش کپیده
 
آیا شود آن دم که کنی تازه روانم – زان باد صباحی که ز کوی تو وزیده
 
آیا شود آن روز که بینیم بیکبار – آن یار؟! گذشتیم ز مرآت عدیده!
 
زین رو شده آهوی ختا شهرهٔ آفاق – کاندر حرم قدس تو یک لحظه چریده
 
شد چشم سپید از پی دیدار تو تا کی – از دامن وصل تو بود، دست بریده؟
 
تا چند به هجران تو باشیم گرفتار – رحمی بکن ای آهوی از دشت رمیده
 
=== نمونه شعر شیخ فضل‌الله نوری در سوگ امیرالمؤمنین علی ===
باز از نو محشری در گنبد گردون نگر - شورش محشر نگر
 
شاه خاور کرد از خجلت به مغرب رو نهان - زردرخ، سینه زنان
 
با علمهای سیه اندر قفا اخگر نگر - شورش محشر نگر
 
بازوی دین شد شکسته، خانه ایمان خراب - مضطرب این نُه قُباب
 
چاک از تیغ مرادی، تارک حیدر نگر - شورش محشر نگر
 
زیبد ار محزون نوری جان خود سازد فدا - در ازای این عزا
 
شاهد صدق مقالش، صدق این دفتر نگر - شورش محشر نگر
 
== منابع ==
{{ویکیپدیا}}
{{پانویس}}
 
{{ترتیب‌پیش‌فرض:نوری، فضل‌الله}}
[[رده:رهبران مذهبی]]
[[رده:رهبران سیاسی]]
[[رده:اهالی ایران]]
[[رده:سیاستمداران ایرانی]]
[[رده:اهالی ایران]]
 
[[رده:فقیهان ایرانی]]
[[رده:اهالی نور]]
[[رده:درگذشتگان ۱۹۰۹]]
 
949-قاسم روانبخش (دبیر سیاسی نشریه پرتو سخن و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی)<ref> مطمئن باشید مشروطه تکرار نمی شود؟</ref>،
950-سیمین دانشور شیرازی،