بیدل دهلوی

میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی در سال ۱۰۵۴ هجری قمری در ساحل جنوبی رودخانهٔ «گنگ» در شهر عظیم‌آباد پتنه (هند) به دنیا آمد. وی اصلاً از ترکان جغتایی بود. بیدل در بیشتر علوم حکمی تبحر داشت و با طریقهٔ صوفیه نیز آشنا بود. او ابتدا «رمزی» تخلص می‌کرد تا این که بنا به گفتهٔ یکی از شاگردانش هنگام مطالعهٔ گلستان سعدی از مصراع «بیدل از بی نشان چه جوید باز» به وجد آمد و تخلص خود را به «بیدل» تغییر داد. علاوه بر دیوان اشعار، آثاری در نثر دارد که از آن جمله می‌توان به رقعات، نکات و چهار عنصر اشاره کرد. وی در تاریخ چهارم صفر ۱۱۳۳ هجری قمری در دهلی درگذشت.

غزلیات

«هیچ موجودی به عرضِ شوق، ناقص‌جلوه نیست // ذره هم در رقصِ موهومی که دارد، کامل است»
«وضعِ دنیا هیچ بر دیوانه تأثیری نکرد // بیشتر این برقِ عبرت خرمنِ فرزانه سوخت»
«ز بحثِ شورشِ دریا، نبازد رنگ تمکینت // چو گوهر گر بفهمی معنیِ درسِ تأمل را»
«مژده‌ی وصلِ تو شد غارتگرِ آسایشم»
«خورشید در کنار و به شب غوطه خورده‌ایم // آه از سیاهیِ نظرِ دوربینِ ما»
«تا تو آگاهی رموزِ هیچ چیزت فاش نیست»
«خوش آن نفس که چو معنی رسد به عریانی // چو بوی گل ز بهارش لباس پوشانی»
«قیامت می‌کند حسرت، مپرس از طبعِ ناشادم // که من صد دشت مجنون دارم و صد کوه فرهادم»
«ز فرق تا قدم افسونِ حیرتی بیدل // کسی چه شرح دهد معنیِ نکوی تورا؟»
«فریبِ محفلِ هستی مخور که این گلِ خودرو // ز رنگ و بو همه دارد مگر وفا که ندارد»
«نشد آیینه‌ی کیفیتِ ما ظاهرآرایی // نهان ماندیم چون معنی به چندین لفظِ پیدایی»
«چون صدا سیرم برون از کوچه‌ی زنجیر نیست»
«در نظر طرزِ خرامی دارم از مضمونِ آب»
«تبسم از حیا گل بر سر آب است پنداری»
«از عالمِ فاش بی‌پرده گشتیم // پنهان نبودن، کردیم پیدا»
«جولانِ ما فسرد به زنجیرِ خوابِ پا // واماندگی‌ست حاصلِ تعبیرِ خوابِ پا»
«مُقیمِ بی‌کسی آسوده از پریشانی‌ست // چو گنج، عافیت از خانه‌ی خراب طلب»
«دستِ طلب به هرچه رسد مفتِ عجز گیر // دور است آسمان، تو مراد از زمین طلب»
«شبنم وصالِ گل طلبید، آب شد ز شرم // از هرکه هرچه می‌طلبی، این‌چنین طلب»
«عیشِ وصال و ذوقِ کنار آرزوی کیست؟ // ماییم و حرفِ بوسی از آن آستان به لب»
«بی خامُشی گم است سررشته‌ی سخن // بندی زبان به کام، که یابی دهان به لب»
«ای بسا معنی که از نامحرمی‌های زبان // با همه شوخی، مقیمِ پرده‌های راز ماند»
«در بیابانی که سعیِ بی‌خودی رهبر شود // راهِ صد مطلب به یک لغزیدنِ پا، سر شود»
«جنونی با دلِ گمگشته از کوی تو می‌آید // دِماغِ من پریشان است یا بوی تو می‌آید؟»
«به عجز کوش و تک‌وتاز دیگر آسان گیر // به رنگِ آبله چندی زمین به دندان گیر»
«میِ جامِ قناعت اگر بچشی، المی ز جنونِ هوس نکشی // چه کم است عروجِ دِماغِ غِنا که خمارِ توقعِ کس نکشی»
«چو محوِ عشق شدی رهنما چه می‌جویی؟ // به بحر غوطه زدی، ناخدا چه می‌جویی؟»

ترجیع بند

ما حریفانِ بزمِ اسراریم // مستِ جامِ شهودِ دیداریم
گاه جامیم و گاه باده‌ی ناب // گاه ساقی و گاه خمّاریم
گاه مجنون و گاه جوهرِ هوش // گاه مستیم و گاه هشیاریم
گاه مجنونِ کارهای خودیم // گاه از فعلِ خویش بیزاریم
«که جهان نیست جز تجلّیِ دوست // این من و ما همان اضافتِ اوست»
عقل هرگز نداشت آگاهی // کز چه محبوسِ لفظ شد معنا
عشق تا مایلِ بیان گردید // دو جهان شوخیِ زبان گردید
شوقِ دیدار شد دلیلِ طلب // اشک پیش از نگه روان گردید
ذره اینجا به هر زمین‌گیری // چشمکی می‌زند ثریا را
در دلِ لاله‌ی چمن آخر // که نهاده‌ست داغِ سودا را؟
جاده هر سو گشوده است آغوش // که دریده‌ست جِیبِ صحرا را؟
زین همه جلوه‌ی جنون‌پیما // سوخت حیرت نگاهِ بینا را
قفلِ گنجِ دل است خاموشی // از صدف پُرس این معمّا را
گر همه بر فلک رَوی چو سحاب // قطره اشکی شو و به خاک ببار
تا نگردی خجل ز روی عدم // زندگی را به‌جز فنا مشُمار
عجز شو تا رسی به علمِ غرور // باش مجبور تا شوی مختار
ای خوش آن‌دم که بی‌نیاز شود // درسِ آگاهیِ تو از تکرار
نیست جز دردسر نتیجه‌ی عقل // بی‌خودی راحتِ دگر دارد
ای خوش آن‌کس که سُرمه‌ی بینش // از خطِ یار در نظر دارد
همچو گرداب می‌تنَد بر خویش // هرکه از قعرِ دل گُهَر دارد
اهلِ معنی تواضعِ محض‌اند // سرکشی شاخِ بی‌ثمر دارد
دیده عمری‌ست داغِ حیرانی‌ست // دل همان نسخه‌ی جنون‌خوانی‌ست
صبح اجزای خویش داد به باد // که: «نفَس مایه‌ی پریشانی‌ست»
این‌قدَر واشِکافتن عبَث است // گر نه فکرِ یقین گریبانی‌ست

پیوند به بیرون

ویکی‌پدیا مقاله‌ای دربارهٔ

بیدل دهلوی
دارد.